Bap new indd

Waqıt birligi ishindegi deneniń impulsiniń ózgeriwi usı denege 
tásir etip atırǵan kúshke teń.
Bunnan tómendegi juwmaq kelip shıǵadı: 
Turaqlı kúshtiń tásirinde deneniń impulsi vektorınıń ózgerisi usı 
kúsh penen onıń tásir etiw waqıtınıń kóbeymesine teń.
Deneni qozǵalısqa keltiriw ushın onıń «inerciya»sın jeńiw kerek pe, degen 
soraw payda boladı. Dene ózine kúsh tásir etkende óziniń qozǵalısqa keltiri-
liwine qarsılıq qılmaydı. (5)-formulanı baslanǵısh tezliksiz (υ
0
= 0) jaǵdayında 
kórip shıǵayıq:
m
υ
→ 
– 
υ
→
0

---

134
Saqlanıw nızamları
→
F
t = m . Δ
→
υ .
Bul formulada waqıt t = 0 bolǵanda, tezlik υ = 0 boladı. Sebebi, 
hárqan day deneniń massası nolge teń emes. Demek, kúsh tásir etip, deneni 
qozǵalısqa keltiriw ushın belgili bir waqıt kerek boladı. Deneniń massası 
qansha úlken bolsa, onı qozǵalısqa keltiriw ushın sonsha kóp waqıt talap 
etiledi. Sonlıqtan, kúsh deneniń inerciyasın jeńip atırǵanday seziledi.
Deneniń tuwrı sızıqlı qozǵalısıda kúsh hám tezlikler baǵıtına sáykes kel-
genligi ushın formulanı skalyar kóriniste jazıw múmkin:
Ft = mυ
– mυ
o
.
Demek, deneniń impulsin birdey shamaǵa ózgertiwdiń eki usılı bar eken: 
qısqa waqıt dawamında úlken kúsh hám uzaq waqıt dawamında az kúshti 
tásir ettiriw nátiyjesinde. Bul eki usıldı ámeliyatta kóp ushıratamız. Mısalı, 
tawdaǵı úlken tastı jarıw ushın qısqa waqıt dawamında úlken kúsh pay-
dalansa, uzaq waqıt dawamında tamıp turǵan suwdıń tamshıları da tastı 
jemiriwi múmkin. (5)-formula Nyutonnıń ekinshi nızamınıń ulıwma kóri-
nisindegi ańlatpası.
Másele sheshiw úlgisi
Tezligi 27 km/saat bolǵan velosiped hám avtomashinanıń impulslerin tabıń. 
Velosipedtiń massasın 100 kg (shofyorı menen birgelikte), avtomashinanıń mas-
sasın 1200 kg dep alıń.
Berilgen: Formulası: Sheshiliwi:
m
υ
= 100 kg; p
υ 
= m
υ
υ
υ
;  p
υ
= 100 kg . 7,5 = 750
υ
υ
= υ
a
= 27 = 7,5 . p
a
= m
a
υ
a
. p
a
= 1200 kg . 7,5 = 9 000 
Tabıw kerek: 
p
υ
= ? p
a
= ? Juwabı: p
υ
= 750 ; p
a
= 9 000