Bap new indd

Tayanısh túsinikler: impuls, kúsh impulsi, dene impulsi. 
1. Kúshtiń impulsi menen deneniń impulsine mısallar keltiriń.
2. Denege kúsh tásir etkenlikten dene impulske iye dep aytıw múmkin be?
kg m
s
.
kg m
s
.
kg m
s
.
kg m
s
.
m
s
m
s
m
s
km
saat
.
.
.
m
a
= 1200 kg;

---

135
VI bap. Impulstiń saqlanıw nzıamı
119-súwret.  Hárbir arba 
impulsleriniń nolge 
teńlesiwi.
m
m
υ
→
υ
→
1. Tayanıshqa ildirilgen denege baylanǵan jip tómenge qaray dáslep 2 s dawamında 10 
N kúsh penen tartıp turdı. Keyin bolsa tap sonday kúsh penen 0,1 s dawamında 
silkip tartıldı. Hár eki jaǵday ushın denege tásir etken kúshtiń impulsin tabıń.
2. Massası 2 kg bolǵan dene 5 m/s tezlikte diywalǵa urıldı hám tezligin tolıq joǵalttı. 
Deneniń tásir etken kúshtiń impulsin tabıń.
3. Massası 100 g bolǵan sharik gorizontal bette 0,5 m/s tezlik penen ekinshi sharik-
ke urıldı hám 0,2 m/s ta óziniń qozǵalısın dáslepki baǵıtta dawam ettirdi. Urılıw 
paytında shariktiń impulsi qanshaǵa ózgergen?
37­§. IMPULSTÍŃ SAQLANÍW NÍZAMÍ
Jabıq sistema
Fizikada tallanıp atırǵan denelerdiń toparına deneler sisteması delinedi. 
Sistemaǵa kiriwshi deneler arasındaǵı óz ara tásir kúshlerge ishki kúshler, 
sistemadan sırttaǵı deneler menen óz ara tásirlesiwiniń nátiyjesinde júzege 
keletuǵın kúshlerge bolsa sırtqı kúshler delinedi
Sistemadaǵı deneler tek bir­biri menen óz ara tásirlesse hám 
sistemaǵa tásir etetuǵın sırtqı kúshler tásiri óz ara teń salmaqlıq-
ta bolsa, bunday deneler sisteması jabıq sistema dep ataydı.
Kosmoslıq kemeni ushırǵanda Jer menen kosmoslıq keme birgelikte 
jabıq sistema dep qaraladı. Sebebi, Quyash, Ay hám basqa aspan denel-
eriniń kosmoslıq kemege tásirin esapqa almasa da boladı.
Gorizont baǵıtta jaylasqan bette birneshe sharik bir-biri menen so-
qlıǵısıp, tásirlesetuǵın bolsın. Eger shariklerdiń betke súykelisi esapqa 
alınbaytuǵın dárejede kishi bolsa, bul sharikli betti jabıq sistema dep 
qaraw múmkin.