Bap new indd

Tábiyatta energiya heshqashan bardan joq bolmaydı hám joq-
tan bar bolmaydı. Ol tek bir túrden basqa túrge yamasa bir 
deneden basqa denege ótip, muǵdarı boyınsha ózgerissiz qaladı.
Mexanizmlerdiń paydalı jumıs koefficienti
Hárqanday mashina yamasa dvigateldiń paydalı jumısı tolıq jumsalǵan 
energiyadan kishi boladı. Sebebi, barlıq mexanizmlerde súykelis kúshleri bar 
bolıp, bunday kúshlerdiń sebebinen dúzilislerdiń kóplegen bólimleri qızadı. 
Jumsalǵan tolıq energiyanıń bir bólegi jıllılıqqa aylanıp, ısırap boladı. Ener-
giyanıń qalǵan bólimi paydalı jumıstı orınlawǵa jumsaladı. Mashina menen 
dvigatellerdiń jumsalatuǵın energiyanıń qanday bóleginiń paydalı jumıstı 
orınlaw ushın sarplanatuǵınlıǵın kórsetetuǵın shamanı paydalı jumıs koeffi-
cienti (PJK) dep ataydı.
Paydalı jumıstıń sarplanatuǵın jumısqa qatnası menen ólsh-
enetuǵın shamanı paydalı jumıs koefficienti dep ataydı hám η 
arqalı belgilenedi.

---

167
VII bap. Jumıs hám energiya. Energiyanıń saqlanıw nızamı
Hárqanday mexanizmniń paydalı jumıs koefficientin procent esabında 
ańlatıw múmkin. Eger paydalı jumıstı A
p
, al jumsalǵan tolıq jumıstı A
t
ar-
qalı belgilesek, onda PJK niń formulası mınaday túrge iye boladı:
η =
A
p
A
t
. 100 %.
PJK niń mánisi birden yamasa 100% úlken bola almaydı. Mashina hám 
dvigatellerdegi súykelis kúshleriniń jumısı sıyaqlı tolıq energiyanıń bir bólimi 
ısırap boladı hám usı sebepli PJK hámme waqıtta da birden kishi boladı. 
Másele sheshiw úlgisi
Kóteriw kranında quwatı 10
kVt bolǵan dvigatel ornatılǵan. Kran massası 
5000 kg bolǵan júkti 3 minut ishinde 24 m biyiklikke kóteredi. Krannıń paydalı 
jumıs koefficientin tabıń
g = 10 m/s
2
dep alıń.
Berilgen:
Formulası: Sheshiliwi:
N
t 
= 10 kVt=10 000 Vt; A
t 
= N
t
t;  A
t
= (10 000·180) Dj = 1 800 000 Dj.
m =5000 kg; h = 27 m; A
p
= mgh; A
f 
= (5000·10·27)Dj = 1 350 000 Dj. 
t = 3 min = 180 s; 
g = 10 m/s
2
.
Tabıw kerek:
η = ? 
Juwabı: η = 75 %.