Bap new indd

Tayanısh túsinikler: denelerdiń inertligi, massa, deneler sistemasınıń 
massası.
1. Burın paydalanılǵan qanday ólshew birliklerin bilesiz? Olardıń házir paydalanıp 
atırǵan Xalıq aralıq birlikler sistemasındaǵı ólshem birligi menen baylanısların jazıń.
2. Ne ushın zattıń muǵdarınıń ólshemi sıpatında massadan paydalanıladı?
21-§. NYUTONNÍŃ EKINSHI NÍZAMÍ
Tezleniw menen kúshtiń arasındaǵı baylanıs
Denege kúsh tásir etpese yamasa tásir etiwshi kúshlerdiń vektorlıq 
qosındısı nolge teń bolsa, dene turaqlı tezlik penen qozǵaladı. Tezligin óz-
gertiwi yamasa tezleniw alıwı ushın denege qanday da bir kúshtiń tásir 
etiwi kerek. Deneniń tezleniw alıwı ushın bul kúsh oǵan qalay tásir etedi? 
Baslanǵısh tezliksiz a tezleniw menen tuwrı sızıqlı teń ólshewli ózgeriwshi 
qozǵalatuǵın t deneniń waqıtta basıp ótken jolı s = at
2
/2 túrinde ańlatıladı. 
Bul formuladan deneniń tezleniwin tabıw múmkin:
a = 2s
—
t
2
. (1)
Tómendegi tájiriybeni ótkizemiz.

---

79
IV bap Háreket nızamları
1
-tájiriybe. Stoldıń ústinde qozǵalatuǵın massası m bolǵan arbanı alamız. 
Arbaǵa D dinamometrin ornatıp, onıń ekinshi ushına G bloktan ótkerilgen 
jip arqalı P táreziniń pállesin ildiremiz. Dinamometrdiń kórsetiwine qarap, 
arbaǵa tásir etip atırǵan F kúshin anıqlaw múmkin.
1. Arbanı uslap turıp pállege júk qoysaq dinamometrdiń kórsetiwi, F
1
= 0,1 
N bolsın. Arbanı jibergenimizde, ol s = 1 m aralıqtı t
1
= 4,5 s ta basıp ótsin. 
Bunday jaǵdayda (1)-formuladan arbanıń alǵan tezleniwin a
1
≈ 0,1 m/s
2
eken-
ligin tabamız. (≈ – juwıq túrde dóńgeleklep alınǵan belgi).
2. Pálledegi júktiń massasın arttırıp, arbaǵa 
tásir etip atırǵan kúshti F
2
= 0,2 N etip alayıq. 
Bul jaǵdayda arbanıń 1 m joldı t
2
= 3 s ta basıp 
ótkenligin anıqlaw múmkin. Sonlıqtan arbanıń 
alǵan tezleniwi a
2
≈ 0,2 m/s
2
boladı.
3. Kúshtiń F
3
= 0,3 N dep alınǵanda arba 1 m 
joldı t
3
= 2,5 s ta basıp ótedi. Onıń alǵan tezleni-
wi a
3
≈ 0,3 m/s
2
qa teń boladi.
Tájiriybeniń nátiyjelerinde arbaǵa tásir etip 
atırǵan F kúshi neshe ese artsa, arbanıń alǵan a 
tezleniwiniń de sonsha ese artatuǵınlıǵı kórinip 
tur (69-súwret). Yaǵnıy: 
a ~ F (2)