Bap new indd

Deformaciya dep, sırtqı kúshtiń tásirinde denelerdiń forması hám 
ólsheminiń ózgeriwine aytıladı.
Deformaciyalar serpimli hám serpimli emes deformaciyalarǵa bólinedi. 
Sırtqı kúshtiń tásiri toqtaǵannan keyin deneniń ózgergen forması hám ól-
shemi dáslepki halına qaytadı. Bunday deformaciya serpimli deformaciya 
boladı. Mısalı, sozılǵan rezina yamasa prujina sırtqı tásir toqtaǵannan keyin 
óz halına qaytadi. Biraz iyilgen sızǵısh qaytadan erkine jiberilgen jaǵdayda 
tuwrılanıp, óziniń dáslepki halına qaytadı. Bunday deneler serpimli deneler 
dep ataladı.
Barlıq denelerde óz formaların qaytadan tiklemeydi. Sırtqı kúshlerdiń 
tásiri toqtaǵanda deneniń forma hám ólshemleri tiklenbese, bunday defor-
maciya serpimli emes deformaciya boladı. Mısalı, plastilin ezilse yamasa 
sozılsa ol, dáslepki halına qaytpaydı. Bunday deneler serpimli emes deneler 
dep ataladı. Tómende biz tek serpimli denelerdi kórip ótemiz.
Serpimlilik kúshiniń júzege keliwi
78-a súwrette eki tayanıshqa gorizont baǵıtta qoyılǵan juqa taxtay 
kórsetilgen. Eger taxta ortasına bala otırsa taxta tómenge iyiledi (78-b 
súwret). Taxtanıń iyiliwin qanday kúsh toqtatadı? Balanıń salmaq kúshi tá-
sirinde taxta iyiledi, yaǵnıy deformaciyalanadı. Eger taxtanı tómenge iyip 
atırǵan balanıń salmaq kúshin F
s
sırtqı kúsh taxtanıń iyiliwine qarsılıq ja-
saytuǵın kúsh F
serp 
serpimlilik kúshi boladı. F
serp
kúshi F
s
sırtqı kúshine 
77-súwret. Deneniń 
sozılıwı hám qısılıwı
F
ser2
F
ser1

---

90
Dinamika tiykarları
teńleskende taxtanıń iyiliwi toqtaydı. Bul jaǵdayda Nyu-
tonnıń úshinshi nızamı orınlı boladı:
F
→
s
= – F
→
serp
. (1)