Bap new indd

Tayanısh túsinikler: Nyutonnıń úshinshi nızamı, keri tásir etiw 
kúshi, keri tásir nızamı.
1. Ushıp baratırǵan hawa sharı menen qolımız arasındaǵı jipke kishi júk ildirilgen 
bolsa bul jipke úsh kúsh tásir etpekte: shar jipti joqarıǵa tartadı; júktiń salmaq 
kúshi tómenge tartadı; barmaǵımız jipti gorizontal baǵıtda tartadı. Bul tásir 
kúshlerine keri tásir kúshlerin tawıp, sızılmada kórsetiń.
1. Balıq órshitetuǵın kólde eki birdey qayıq jaǵaǵa qarap júzip kiyatır. Birinshi 
qayıqtan jaǵaǵa taslanǵan arqandı qurǵaqta turǵan hám qayıqtaǵı balıqshı tartıp 
atır. Qurǵaqtaǵı ekinshi qayıqtaǵı balıqshı da óz arqanın tartıp atır. Eger olar 
birdey kúsh sarplaǵan bolsa, qaysı qayıq jaǵaǵa birinshi bolıp jetip keledi?
2. Dinamometrdiń eki ushın eki at tartıp atır. Olardıń hárbiri oǵan 100 N kúsh 
penen tásir etedi. Dinamometr neshe N kúshti kórsetedi?
3. Arbada turǵan bala diywalǵa baylanǵan arqandı 80 N kúsh penen tartqanda, 
arba 1 s ishinde 2 m/s tezlik aldı. Balanıń arba menen birgeliktegi massasın 
hám tezleniwin tabıń.
4. Tınısh turǵan denege 5 N kúsh tásir etkende, ol 1 m/s
2
tezleniw aldı. Usı deneniń 
4 m/s
2
tezleniw alıwı ushın oǵan qanday shamadaǵı kúshtiń tásir etiwi kerek?
23-§. QOZǴALÍS NÍZAMLARÍNÍŃ SHEŃBER 
BOYINSHA
QOZǴALÍSQA QOLLANÍLÍwÍ
Orayǵa umtılıwshı kúsh
Sheńber boylap birdey tezlik-
te qozǵalatuǵın deneniń sızıqlı 
tezligi hár qıylı waqıtta hár qıylı 
baǵıtqa iye bolǵanlıqtan, dene 
tezleniw ge iye boladı. Bunday 
tezleniw di orayǵa umtılıwshı 
tezleniw, (a
u
) deb atagan edik. 
Massası m bolǵan sharik uzın-
lıǵı R jipke baylanǵan halda υ sızıqlı tezlik penen aylandırıp atırılǵan 
bolsın (76-súwret), bunda sharik alǵan al orayǵa umtılıwshı tezleniwi a
u
tómendegishe ańlatılıwın bilemiz:
76-súwret. Aylanbalı qozǵalısta sharikke tásir etip 
atırǵan kúshler. 
F
→
i
F
→
q
υ
→
R

---

87
IV bap Háreket nızamları
a
u
 = υ
2
R
.

(1)
Deneniń qozǵalısındaǵı hárqanday tezleniwdi tek kúsh júzege keltiredi. 
Aylanbalı qozǵalısta tezleniw qanday kúshtiń tásirinde payda boladı?
Aylanbalı qozǵalısta tezleniw deneniń aylanıw orayına baǵıtlanǵan boladı. 
Aylanbalı qozǵalısta denege tásir etip atırǵan kúsh te tezleniwdiń baǵıtın-
da, yaǵnıy aylanıw orayına umtılǵan. Demek, deneniń aylanbalı qozǵalısta 
bolıwı ushın oǵan barlıq waqıt sheńberdiń orayına baǵıtlanǵan kúshtiń tásir 
etip turıwı kerek. Eger ol kúsh bolmasa, dene jáne tuwrı sızıqlı teń ólshewli 
qozǵalısın dawam ettiredi. Deneniń aylanbalı qozǵalısın júzege keltiriwshi 
kúshti orayǵa umtılıwshı kúsh dep ataydı hám onı F
u
penen belgileymiz. 
Nyutonnıń ekinshi nızamınan F
u
= ma
u
ekenliginen:
F
u 
= mυ
2
.
(2)