Bap new indd

Tayanısh túsinikler: salmaq kúshiniń aspaǵa tásiri, salmaq kúshiniń 
tayanıshqa tásiri, deneniń salmaǵı.
1. Deneniń massası menen salmaǵı túsinikleriniń arasında qanday parıq bar? Biz 
shayinlı tárezide deneniń massasın ólsheymiz be yamasa salmaǵın ba? Salmaqtıń 
salmaq kúshinen parqı nede?
2. Kóteriw kranınıń trosına massası 2 t bolǵan júk konteyner ildirilgen. Konteynerge 
tásir etip atırǵan kúshti ózińizdiń masshtabıńızda grafikalıq usılda súwretleń.
m
= g
F
salm
 F
salm 
= mg;
≈ 1 kg. 
m
= 10
9,8
.

---

105
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
1. Tayanıshqa ildirilgen prujinaǵa massası 50 g bolǵan dene ildirilgen. Denege tásir 
etetuǵın salmaq kúshi hám prujinanıń serpimlilik kúshi teń salmaqlıqta bolǵanda 
deneniń salmaǵı nege teń boladı? Usı hám keyingi máselelerde
g = 10 m/s
2
dep alıń.
2. Prujinanıń ústine ornatılǵan tayanıshqa massası 80 g bolǵan dene qoyılǵan. Teń 
salmaqlıq halında deneniń salmaǵı nege teń boladı?
3. Tınısh turǵan dinamometrge 200 g júk ildirildi. Teń salmaqlıq halında júktiń salmaǵı 
qanday? Serpimlilik kúshi nege teń?
4. Ózińizdiń massańızdı bilgen halda tınısh turǵan waqtıńızdaǵı salmaǵıńızdı esaplań.
29-§.
JÚK TÚSIW HÁM SALMAQSÍZLÍQ
Júk túsiw
Prujinaǵa
massası m deneni ildirip, onı tınısh halda 
uslap turamız. Teń salmaqlıq halı tiklengende deneniń 
salmaǵı:
P
→
= F
→
salm
yamasa P
→
= mg
→
(1)
boladı (93-a súwret).
Eger prujinanı keskin joqarıǵa qozǵaltsaq, onda onıń 
teń salmaqlıq halındaǵıǵa salıstırǵanda sozılǵanlıǵın 
kóremiz (93-b súwret). Demek, joqarıǵa baǵıtlanǵan 
tezleniwde júktiń salmaǵı artadı. Onıń sebebin Nyutonnıń 
ekinshi nızamınıń járdeminde túsindiriw múmkin. Júkti 
joqarıǵa a tezleniw menen qozǵaltılsa, prujinaǵa salmaq 
kúshinen basqa qosımsha ma kúshi tásir etedi. Bul 
jaǵdayda salmaqtıń mánisi salmaq kúshi hám qosımsha kúshtiń qosındısına 
teń boladı:
P
→
= F
→
salm 
+ ma
→
yamasa P
→
= mg
→
+ ma
→
. (2)