Baqo umarov
Download 51.28 Kb. Pdf ko'rish
|
|
6 н | 2 о 6 + 3 0 --------- ► Н О О С-СН 2 - С - С Н 2 -СООН + 2 Н 20 с о о н Limon kislota kristall modda, 153°C da suyuqlanadi, suvda yaxshi eriydi. Lim on kislota oziq-ovqat, to'qim achilik sanoatida, tibbiyotda va boshqa sohalarda ishlatiladi. A L D E G ID O - VA K ETO K ISLO TA LA R M olekulasida aldegid va karboksil guruhlari tutgan organik birikm alar a l d e g i d o k i s l o t a l a r deyiladi: о н о о с - с ( H glioksil kislota M olekulasida keton va karboksil guruhlari tutgan organik birikm alar k e t o k i s l o t a l a r deyiladi: CH 3 - C - < о о н pirouzum kislota Karbonil va karboksil guruhlarining bir-biriga nisbatan joylashuviga binoan, ular a - , (J-, y- aldegido- va ketokislotalarga b o'linadi. A l d e g i d o - v a k e t o k i s l o t a l a r n i n g v a k i l l a r i O H C —C O O H g l i o k s i l k i s l o t a . U oddiy sharoitda tiniq suyuqlik, suvda yaxshi eriydi. Glioksil kislota dixlorsirka kislotani gidrolizlab olinadi: HOOC- CH /О Н 4 OH. / > O H C -С -H20 4 OH HOOC-CHCh + 2 H 20 ---- ► dixlorsirka -2HCI kislota glioksil kislota Vino kislota dietil efirining qo'rg'oshin tetraatsetati bilan oksidlanishidan glioksil kislota etil efiri hosil bo'ladi (Krige reaksiyasi): ! [O] .O C 2 Hr-0-C-CH(OH)tCH(OH>-C-OC 2 H 5 — ► 2 0 H C -C о : (?) OC 2 H 5 Glioksil kislota aldegid va kislotalarga xos reaksiyalarga kirishadi. Ishqorlar bilan qizdirilganda, glikol va oksalat kislotalarning tuzlariga aylanadi: Д NaOH + 2 OHC-COOH -----► NaOOC-CH2OH + NaOOC-COONa - H20 glikol kislota oksalat kislota tuzi tuzi C H 3 - C ( 0 ) - C 0 0 H p i r o u z u m k i s l o t a . Suv bilan h ar qanday nisbatda aralashadi. U spirtli va boshqa bijg'ichlarda hosil bo'ladigan oraliq m ahsulot hisoblanadi. Pirouzum kislotani sintetik usullar bilan ham olish m um kin. M asalan, sirka kislotaning xlorangidridiga kum ush sianid t a ’sir ettirib, ketokislota nitrili olinadi va so'ngra uni gidrolizlab, pirouzum kislota hosil qilinadi: . 0 / ) H-,0: H+ CH3- С + A gC N ----- ► CH 3 - C X ---------------► CH 3 - C - C O O H Cl - AgCI CN - NH 3 О Boshqa usullar yordam ida ham pirouzum kislotani olish m um kin: KHSO4 OH HOOC-CH(OH)-CH(OH)-COOH д ^ HOOC-CH=C-COOH vino kislota oksimalein kislota 7 — » H O O C - C H 2- ^ - C O O H ---------► С Н з - ^ - С О О Н + C 0 2 oksalilsirka kislota pirouzum kislota Pirouzum kislotani propion kislotaning digaloidii hosilalaridan olish eng qulay usul hisoblanadi. + 2H20 CH 3 -CBr2-COOH OH C H j-C -C O O H ------- ► c h 3 - c - c o o h )H -H20 t Pirouzum kislota tirik organizm lardagi karbon kislotalar, y o g 'lar va oqsillarning o'zg arish id a oraliq m ahsulot b o 'lib , ju d a m uhim biologik ahamiyatga ega. C H —C (O )—C H j—C O O H a t s e t o s i r k a k i s l o t a . Barcha (3-ketokislotalarga o 'xshash, atsetosirka kislota beqaror m o dda b o 'lib , qizdirilganda oson parchalanadi: A H 3 C-C(0)-CH 2 -C 0 0 H --------- ► H 3 C-CO-CH 3 + CO, atseton A t s e t o s i r k a e f i r i K eto kislotalar hosilalaridan eng katta aham iyatga ega b o 'lg an vakili atsetosirka kislotaning etil efiri H 3 C —C ( 0 ) - C H 2 —C O O C 2 H< hisoblanadi va organik sintezda ju d a k o ‘p qo'llaniladi. Sirka kislota etil efiriga natriy ta ’sir ettirib, atsetosirka efiri olinadi (K layzen kondensalanishi). Reaksiyaning yo'nalishi: О ОН" О O' H3C - C ------ ► H2C -C 4 ------ ► H2C=C OC2Hs OC 2 H 5 OC 2 H 5 sirka kislotaning karbanion etil efiri Q utblangan etilatsetat m olekulasi bilan karbanion to 'q n ash a d i, hosil bo'lgan o raliq m ahsulot spirt m olekulasini ajratib, atsetosirka efiri an io n ig a aylanadi: ° - / > pc,_Hs , 0 HjC-CT + K2C - C ' ------ ► H3C - C -C H 2 - C — ► OC2H5 OC2H5 b - OC2H5 etilatsetat karbanion н 3с - с = с н - с ; + с 2н 5 о н ч о с 2н , t - - Efir an io n i reaksiya natijasida oksikroton kislota etil efirining natriyli hosilasiga aylanadi, a w a l u kislotalar t a ’sirida erkin holatda ajralib chiqadi va ikkinchi bosqichda atsetosirka efiriga izomerlanadi: CH - COOC 2 H 5 H 3 C-C ------ *■ H 3 C-C(OH)=CH- COOC 2 H 5 + NaCl O N a + HCI H 3C - C = C H - C O O C 2H 5 « = * H jC - C - C H , - C O O C 2H , I I ОН о 3-oksibuten kislotaning 3-oksobutan kislotaning etil efiri etil efiri (atsetosirka efiri) A t s e t o s i r k a e f i r i n i n g t a u t o m e r i y a s i Atsetosirka efiri ikki xil shakldagi bir-biriga o'tib turadigan izomerlarga ega b o 'lib , reaksiya natijasida h ar ikki shaklga tegishli hosilalarini ajratib olish mumkin. Agar m o d d a bir necha izom er shakllar k o'rinish id a m avjud b o 'lib , bir- biriga oson o'tadigan va harakatchan muvozanatda bo'lsa, bu hodisa tautomeriya deb nom lanadi. Bir-biriga o'tadigan shakllarga tautom erlar deyiladi. Atsetosirka efirining izomeriyasi karbonil guruhining enol shaklga aylanishi bilan belgilangani uchun bu o'tishga keto-enol tautom eriyasi deyiladi: I I - C — C - * = * - C = C - II I I O H OH keton enol A tsetosirka efiriga natriy yoki natriy alkogolyati t a ’sir ettirilg and a, uning m olekulasidagi bitta vodorod atomi natriy bilan o 'rin alm ashinish natijasida natriy atseitosirka efir hosil bo'ladi: H 3 C-C=CH-COOC 2 Hs + C 2 H5ONa — ► H 3 C-C=CH-COOC,H< + C 2 HsOH I I OH ONa natriy atsetosirka efiri Agar natriy atsetosirka efiriga xlorid kislotasi ta ’sir ettirilsa, u paytda suvda yom on eriydigan atsetosirka efirining enolli shakli ajraladi: H3C -C =C H -C O O C 2H5 + HCI ------ ► H 3C -CC H -CO O C2H 5 + NaCI I I ONa OH A tsetosirka efirining enol shakli keton shakliga qaraganda ish qor ta ’sirida darhol eriydi, brom ni biriktiradi, te m ir(III) xloridi bilan ra n g beradi. O datdagi xona h aroratida atsetosirka efiri keton va eno l sh ak llarin in g aralashm asidan iborat bo'lib, ular doim iy dinam ik m uvozanatda b o 'lad i: H 3 C -C = CH - COOC2H5 ♦ = ? H 3 C -C -C H -C O O C 2 H 5 ОН О 7,7 % 92,3 % A t s e t o s i r k a e f i r a s o s i d a s i n t e z l a r Atsetosirka efiriga kislota va ishqorlar ta ’sir ettirilganda u parchalanadi. Bu parchalanish sharoitga qarab har xil sodir bo'ladi. S uyultirilgan ishqorlar (yoki kislotalar) eritm alari ta ’sirida atsetosirka efiri gidrolizlanadi va hosil bo'lgan atsetosirka kislotadan reaksiyaning keyingi bosqichida C 0 2 ajralib chiqadi: О Н " С Н , С О С Н 2- С О О С , Н 5 + Н О Н * С Н 3- С О С Н 2- С О О Н + С 2Н 5О Н н + t С Н з - С О С Н 2- С О О Н --------- * с н 3- с о - с н 3 + с о 2| Atsetosirka efirining bu k o ‘rinishdagi parchalanish ketonli parchalanish deyiladi va natijada uglerod to ‘rt oksidi, etil spirti va keton hosil bo'ladi. A tsetosirka efirini konsentrlang an ishqorlar eritm alari b ilan qizdiril ganda, kislotali parchalanish sodir bo'ladi va ikki molekula sirka kislota ajralib chiqadi: C H 3 - H 5 О К О О 2 C H 3 C O O K + С 2 Н 5 0 Н Н К - О Н N atriyatsetosirka sirka efiriga alkilgalogenidlar ta ’sir ettirilganda, alkil radikali uglerod atom iga, galogen esa natriy bilan birikadi: H 3 C -p=CH-COO C 2 H 5 + I-R -----► CHj-tjj: - 2 H 5 + Nal ONa О R Hosil qilingan m onoalkillangan efirning qolgan h arak atch an vodorod atomi ham natriy bilan alm ashinishi m um kin va alkillash reaksiyasini davom ettirib, dialkil hosilalar sintez qilinadi: + R - I R + C 2 H5ONa R СН3- С - ^ Н - С О О С 2Н5 ---------------- ► Н зС -С = С -COOC2H5 --------- ► О - С 2 Н5ОН ONa - N a l R ____ ► I H 3C - С - С - C O O C 2 H 5 II I, О R 1 A tsetosirka efiriga o 'xshab, uning bir- yoki ikki radikal alm ashingan hosilalari ham ketonli parchalanish qobiliyatiga ega. B undan foydalanib, turli tuzilishdagi ketonlam i sintez qilish m um kin: O H ~( Д . H + C H 3- С - C H - C O O C 2 H 5 - C 2 H 5O H C H 3- С - C H - C O O H * II I I Г O R O R -— ► C H 3 - C ( 0 ) - C H 2- R + C 0 2 R СНз-^-СрСООСЛЬ *■ * С Н з-^ -С Н - R O R 1 O R 1 Kislotali parchalanishdan foydalanib, atsetosirka efirdan va uning bir va ikki alm ashingan hosilalaridan normal tuzilishga ega va tarm oqlangan karbon kislotalarni sintez qilish m um kin: ,KOH CH3-CO -CH-COOC,H < ------------ ” R -C H 2-COOH + CH3COOH I ' ' R R R CH3- C O - С -C O O C 2H 5 A , KOH ^ H - C O O H + CHjCOOH R 1 R 1 T a y a n c h i b o r a l a r Oksi- yoki gidroksikislotalar. Alifatik a - , p -, y - va hokazo oksikislotalar. Siangidrinlar. Lakton va laktidlar. Stereoizomeriya. Optik faollik, asim m etrik uglerod atom i. Q utblangan m onoxrom atik nur. O ptik an tip o d lar, ratsem at aralashm a va uni ajratish usullari. Vino- va m ezovino kislotalari. E nantiom er va diastereom erlar. Okso- (aldegid- va keto-)kislotalar. Atsetosirka kislota etil efiri. Atsetosirka efirining tautom eriyasi va reaksion qobiliyati. Ketonli va kislotali parchalanish. N a z o r a t s a v o l l a r i 1. O ksikislotalarning tabiiy m anbalarini bilasizm i? M isollar keltiring. 2. Sut kislotasining olinish usullariga misol yozing. Nega sintez jarayonida ratsem at aralashm a hosil bo'ladi? 3. Sut, vino, olm a, limon kislotalarining tuzilish form ulalarini yozing va ular tarkibidagi asim m etrik uglerod atom larini belgilang. 4. C hum oli aldegidi, izomoy aldegidi, m etilbutanon kabi birikm alam ing sianid kislotasi bilan reaksiya tenglam alarini yozing. Birikish reaksiyasi m ahsulotlarini gidrolizlang. Olingan m oddalarni nom lang. 5.Propion aldegididan aldol kondensatlanishi orqali 2-m etil-3-oksi pentan kislotasini oling. U ning sirka angidridi va etil spirti bilan o 'z a ro reaksiya tenglam alarini tuzing. 6 . D - va L -glitserin kislotasi proHeksion formulalarini yozing. 7. Quyidagi m oddalarning ishqorli m uhitda gidrolizlanish reaksiyasi tenglam alarini yozing: a) a-b ro m p ro p io n kislota, b) p-xlorm oy kislota, d) y-xlor-valerian kislota, e) xlorqahrabo kislota. 8 . Trans-siklopropan-1,2-dikarbon kislota va tra n s-1 ,3 -dixlorsiklobutan form ulalarini yozing va ulardagi xiral m arkazlam i ko'rsating. 9. a - , p~, y - va boshqa oksikislotalarning h aro rat t a ’sirida qanday o ‘zgarishlarga uchrashini reaksiya tenglam alari yordam ida asoslab bering. 10. Sxem ada ko'rsatilgan barcha reaksiya tenglam alarini yozing, olingan m ahsulotlar orasida optik faol birikm alar borm i? Cl, KOH( Br 2 KOH( HOOC-CH 2 -CH2-COOH (1 mol) A (spirt) В ------ * D (suvli) E 11. Quyidagi birikm alarni nomlang: a) CH 3 -CO-CH-CO OH b) CH 3 -C H -C O -C H 2-COOH d) CH3-COCN CH 3 CH 3 e) CH 3 - С - COOH f ) О С Н - С Н з - С О О Н II NOH 12. 3,3 - dibrom moy va p,p-dixlorizokapron kislotalarining gidrolizlanishi va so'ngra dekarboksillanishi natijasida qanday m ahsulotlar olinadi? 13. Quyidagi m oddalar bilan kaliy sianidi o 'z a ro reaksiyaga kirishganda qaysi birikm alar olinadi: a) propionilxlorid, b) butirilbrom id, d) brom atse- ton. 14. Yuqorida olingan m ahsulotlardan birining gidroksilam in bilan o 'z a ro reaksiya tenglam asini yozing. 15. E tilpropionat u ch u n m urakkab efir kondensatlanish (K lyayzen) reaksiyasi tenglam asini tuzing. Olingan m ahsulotning a) brom , b) m etilm ag- niy-iodidi bilan o 'z a ro reaksiyalarini yozing. 16. Atsetosirka efirining quyidagi m oddalar bilan reaksiya tenglam alarini tuzing: a) sianid kislota, b) natriy bisulfit, d) gidroksilam in, e) atsetilxlorid, f) am m iak. 17. Quyidagi birikm alardan pirouzum kislotasi olish reaksiya tenglam ala rini yozing: a) CH3- COOH; b) CH3-C H - COOH; d) HOOC H I -C H -C O O H I I I OH HO OH 18. Quyida keltirilgan birikm alam ing qaysi biri xona haroratida suyul- tirilgan ishqor eritm asi t a ’sirida enolyatlar hosil qiladi а) СНз-С-СН2-СНО. О d) CH3-CH2-C -C H 2-CN Я о b) СН3-С -С Н 2- С - С 2Н5 о о е) СН 3 - С - С Н 2 - С Н 2 - С - С Н 3 II II О о A d a b i y o t l a r 1. Грандберг И .И . Органическая химия,- М осква,- “Д ро ф а”, - 2002.- С. 410 - 452. 2. Pirm uxam edov I. Organik xim iya.- T oshkent.- “M ed itsin a” .- 1987,- - ucliai. 3. Вивю рский В.Я. Вопросы, упражнения и задачи п о органической химии с ответам и и реш ен и ям и .- М осква.- “ В ладос” ,- С. 69 — 71. AZOT TUTGAN ORGANIK BIRIKMALAR ALIFATIK NITROBIRIKMALAR U g lev o d o ro d m o le k u la sin in g b ir yoki b ir n e c h ta v o d o ro d ato m i nitroguruhga ( - N 0 2) alm ashingan hosilalariga n i t r o b i r i k m a l a r deyiladi. U l a r n in g ta r k ib id a g i n itr o g u r u h s o n ig a k o ‘ra m o n o - , d i - yo ki polinitrobirikm alar bo'lishi m um kin, radikal tabiatiga k o 'ra to 'y in g an va to'yinm agan nitrobirikm alarga bo'linadi. Alifatik nitrobirikm alar alkanlardek nom lanadi: C H 3 -C H 2 -C H 2 -N O 2 С Н з - ^ Н - С Н з C H j - C H - ^ H - C H j 1-nitropropan N 0 2 H 3C N 0 2 2-nitropropan 2-metil-3-nitrobutan U lar quyidagicha tuzilishga ega: R — "N "" yoki R — _ ""~ С Г " <^С Г |/2 N itrobirikm alar alkilnitrillarga izom er hisoblanadi: O lin is h u s u l l a r i 1. Alifatik nitrobirikm alar birinchi m arta 1872- yilda nemis olimi V. Meyer tom onidan sintez qilingan: С 2 Н ,-1 + NaNOz ----------► C 2 H ,- N 0 2 + N a -1 (AgNO,) 2. N itro b irik m a la r, asosan, M .I. K onovalov reaksiyasiga m uvofiq suyultirilgan nitrat kislota ta ’sirida alkanlardan sintez qilinadi (1888- yil). Reaksiya natijasida nitrobirikmalar aralashmasi olinadi va qisman alkanlarning oksidlanish m ahsulotlari ham hosil bo'ladi. Bu reaksiya m exanizm ini Titov o ‘rgangan: 200°C; 1-2 atm. C H , - C H 2- C H 3 + H N 0 3 ---------------------------------► C H 3- C H - C H 3 + H O H (12-20%) N0 2 Bu reaksiyaning mexanizmini Titov o'rgangan: I. HNO 3 ---- ► HO' + N02‘ II. R -H + N02' ---- ► R‘ + HN0 2 III.HNO, + HN0 3 ---- ► 2 N 0 2 + H20 IV.-- R’ + HN0 3 ---- ► R -N 0 2 + НО’ N itro lash reaksiyasida alkanlarning u ch lam c h i uglerod ato m i bilan bog'langan vodorodlari oson, ikkilamchilari undan qiyinroq va birlam chi vodorodlar ju d a qiyin reaksiyaga kirishadi. F i z i k a v i y x o s s a l a r i N itrobirikm alar yoqimli hidli, suvda yomon eriydigan birikm alar, ularning su v li e r itm a s i n e y tr a l m u h itg a e g a , m e ta lla r g a t a ’s ir e tm a y d i. N itrobirikm alarning m olekulasi qutblangan b o 'lib , d ipo l m o m en tin in g qiymati ц = 3,5-4,0 D bo'ladi. K i m y o v i y x o s s a l a r i 1. N itrobirikm alarga nitrit kislota ta ’siri xarakterli reaksiya hisoblanadi. a) birlam chi nitrobirikmalar bu reaksiya natijasida nitrol kislota hosil qiladi va ular tuzlarining eritm asi qizil tusga bo'yaladi: C H j - C H r - N O z + H O N O ---------- ► C H 3~ C H - N O j ---------- ► C H 3- C - N 0 2 - H 20 N O N - O H nitrol b) ikkilam chi nitrobirikm alar reaksiyaga kirishganda psevdonitrol olinib, reaksiyaning ikkinchi bosqichi amalga oshm aydi va oshiq k o 'k rangli eritm a hosil bo'ladi: R R NOz ^ ; c h - n o 2 + h o n o ------------- ► R - H 2 O R NO psevdonitrol d) u ch lam c h i n itro b irik m a lar nitrit kislota t a ’sirida bu reaksiyaga kirishmaydi. 2. N itrobirikm alar kislotali m uhitda qaytariladi va tegishli am inlarga aylanadi, qaytaruvchi sifatida erkin vodorod atom lari (Z n, Sn, Fe + HCI) qo'llaniladi: R - N 0 2 + HH ----- ► R - N H 2 + H20 3. Birlam chi ham da ikkilam chi nitrobirikm alar aldegid va k etonlar bilan kondensatlanish reaksiyasiga kirishadi: . 0 C 2 H 5 - N O 2 + CH3- — ► C H j-C H -C H -O H — *• CH3-C = C H -C H 3 H o 2 n c h 3 n o 2 N itrobirikm alar kuchli ishqorli m uhitda atsi-nitro shaklga o 'tib , kislotali xossalarni nam oyon qiladi, kislota ta ’sirida qaytib nitro-shaklga o'tadi. Shuning uchun nitrobirikm alar b a ’zan psevdokislotalar ham deyiladi: JO H O' j d .O H C H ;,- C lb - N ^ <----- ' CHj-CH-N CH 3 - CH = N О H+ I a ^ O *0 IT a ts i- p s e v d o - O" kislota CHr-CH = N Cf Download 51.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|