Batafsil bayon etilgan


Download 1.65 Mb.
Pdf ko'rish
bet122/189
Sana08.01.2022
Hajmi1.65 Mb.
#247844
1   ...   118   119   120   121   122   123   124   125   ...   189
Bog'liq
xronologiya va metorologiy (1)

 
70 
kunlar  deb  atalgan.  Bu  bayram  kunlarida  hukmdor  almashishi  ro'y  berardi  va  mayyalar  diniga 
ko'ra osmonda ham hukumat bir yilga boshqa xudoga o'tardi. 
Xaab  yilining  har  to'rt  yilida  (ya'ni  har  365-4=1460  kunda)  oy  kunlari  qaytarilardi,  ya'ni 
o'sha  oyning  kunlariga  to'g'ri  kelardi.  Shuning  uchun  xaab  yangi  yili  Kan,  Muluk,  Ish  yoki 
Kavak,  to'rt  kunlarining  birida  boshlanardi,  undan  so'ng  to'rt  yillik  davr  yana  boshdan 
qaytarilardi. 
Mayyalar kalendarida yana boshqa muhim 52 yillik davriylik bo'lgan. Haqiqatda esa 365·2 
= 18980 kun. Bu vaqt oralig'iga 73·260=18980 kunli 73 solkin ham to'g'ri keladi. Shunday qilib, 
52 yil o'tgandan so'ng xaab yillari, oyning kun va sanalari singari o'n uch kunli haftaning sanalari 
ham  qaytariladi.  Bu  abadiy  Mayyalar  kalendarini  o'ziga  xos  «kalendar  aylanasi»dir.  Bu 
kalendarda  13  kunli  haftaning  sanalari  tepadan  pastga  qarab  sanaladi,  1  dan  13  gacha  bo'lgan 
ustunlar  solkin  yilining  20  kunli  oyining  13  tasiga  to'g'ri  keladi.  Avvalambor,  bu  yerda  mayya 
sanalarini tasvirlash uchun uchta belgidan bir soni uchun  - nuqta; besh soni uchun - tire va nol 
sonini  tasvirlash  uchun  -  chig'anoqdan  foydalanilgan.  Yevropaliklar  singari,  Mayyalar  ham 
sonlarni  tasvirlash  uchun  pozitsion  sistemasidan  foydalanishgan.  ammo  yigirmatalik  asosda  va 
pastdan tepaga qarab  yozilgan. Vaqtning katta oralig'ini hisoblash uchun,  860 kunli tun  yilidan 
va yuqori tartib davridan foydalanilgan: 
1 katun = 20 tunga = 7200 kunga 
1 baktun = 20 katunga = 144000 kunga 
1 piktun = 20 baktun = 2880000 kunga. 
«Baktun»,  «Piktun»  nomlari  (keyingi  kalabtun,  kinchiltun  va  aluatun  birliklari  singari) 
Mayya madaniyati tadqiqotchilari tomonidan shartli ravishda berilgan. 
Mayyalar  tomonidan  ustun  va  bino  devorlarida  qilingan  yozuvlar,  odatga  ko'ra,  sanani 
yozish bilan boshlanadi. Y.V. Knozorovning fikricha, bu sanalar quyidagi tarkibda bo'lgan: 
1)  ma'nosi hozirgi vaqtgacha noma'lum qolgan kirish bloki
2)  kirish blokining o'rtasiga yozib kiritilgan («oy himoyachisi» deb nomlanuvchi) blok; 
3)  Boshlang'ich sanadan o'tgan 360 kunii yil (tun) va kunlar soni; 
4)  260 kunli davr sanasi: 13 kunligining soni va 20 kunligining kun nomi
5)  9 kunligining kun nomi va «to'qqiz kunli» blok; 
6)    365  kunli  yilning  sanasi:  20  kunli  oyning  18  tasidan  birining  yoki  qo'shimcha  besh 
kunning nomi va soni. 
Namuna sifatida Yashchilandagi eshik tepasidagi yozuvni ko'rib chiqamiz. Kirish bloki va 
«Yash  oyining  himoyachisi»dan  so'ng  sana  keladi,  uni  yozish  vaqtida  yuqori  tartib  davri 
kunlarining  sanog'i  uchun  nuqta  bilan  ajratish  qabul  qilingan:  9.0.12.2.4.2.  kan  -  to'qqiz 
kunligining 2 kuni, 2 yash - 27 kundan iborat bo'lgan 3 - oy oyining 27-sanasi. Bu boshlang'ich 
0.0.0.0.0. sanadan 9 baktun 19 tun 2 vinal va 4 kun yoki 9·144,000 + 0·7200 + 19·360 + 2·20 + 
4  =  1302884  kun  o'tdi  degani.  Mayyalarning  boshlang'ich  sanasi  sifatida  quyidagilar  qabul 
qilingan:  260  kunli  davr  bo'yicha  -  4  Axav;  to'qqiz  kunli  bo'yicha  -  1,365  kun  yil  bo'yicha  -  8 
kumxu. Shunday qilib, boshlang'ich sana bizning eramizgacha bo'lgan 3113-yilga mos keluvchi 
0.0.0.0.0. 4 Axav 8 kumxu tariqasida yoziladi. 
52  yillik  davrning  boshlang'ich  sanasi  to'g'ri  yozilganligini  tekshirib  ko'ramiz.  Buning 
uchun  avvalambor  topilgan  kun  sonini  260  ga  bo'lamiz:  1302884:260  =  5011,  qoldiq  24; 
jadvaldagi  10  ustundan  ko'rinib  turganidek,  4  Axaudan  24  kun  o'tgach  2  Kan  keladi.  1302884 
sonini  365  ga  bo'lib,  3569  ni  chiqaramiz  va  9·20=19=199  qoldig'i  to'liq  9  oy  va  yana  19  kun 
bo'ladi.  Kumxu  oyining  to'liq  bo'linishi  uchun  bu  qoldiqqa  12  kunni  qo'shish  kerak,  kelgusida 
Vaayib besh kunligiga 5 kunni; shunday qilib, yilning keyingi oylariga to'liq 9 oy va 2 kun qoldi. 
Agar chiqarilgan 1302884 kunlar sonini 9 ga bo'lib va qoldig'ini 1 bilan qo'shsak, 9 kunligining 
kuniga hosil qilamiz. Oyli sanani esa aniqlashning iloji yo'q, chunki har bir Mayyalar shahrining 
o'z  maxsus  kalendari  mavjud  edi.  Jumladan,  1302884  sonini  365,25  ga  bo'lganimizdan  so'ng 
3567  sonini  hosil  qilamiz.  Bundan  kelib  chiqadiki,  yuqorida  ko'rib  chiqilgan  yozuv  bizning 
eramizning 3567-3112=455-yilida qilingan. Steladagi eng erta yozuvlardan bizga ma'lum bo'lgan 
sana bizning eramizning 292-yiIi deb yoziladi. 



Download 1.65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   118   119   120   121   122   123   124   125   ...   189




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling