Batahqiq, kim zakot ila poklansa va Robbisi ismini zikr qilsa, najotga erishur

Фитр садақаси вожиб бўлиш шартлари.
1. Ҳур бўлиш.
Фитр молявий ибодатлардан бўлгани учун ҳур бўлмаган кишиларга вожиб бўлмайди. Чунки қулнинг мол-мулки бўлмайди. Балки, қул хожасининг мулки бўлади. Ана шу хожасига хизмат қилиб турган қулнинг фитр садақасини бериш хожасига вожиб бўлади.
2. Мусулмон бўлиш.
Фитр садақаси ибодат ва у билан қурбат (савоб) ҳосил бўлади. Ибодатларни тўғри бўлиши учун ният лозим. Ният эса фақат мусулмон кишидангина дуруст бўлади. Мусулмон бўлмаганларнинг нияти тўғри бўлмайди ва нияти тўғри бўлмагани учун ибодат бўлмайди.
3. Нисоб миқдоридаги мулкка эга бўлиш.
Фитр садақаси молявий ибодат бўлгани учун маълум бир миқдордаги мол-мулкка эга кишига вожиб бўлади. Фақир ва мискинларга вожиб бўлмайди.
عن أبي هريرة: لا صدقة إلا عن ظهر غني رواه أحمد 
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расуллуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам садақа бойликни орқасидан вожиб бўлади” –деди. Имом Аҳмад ривоят қилади.
Расуллуллоҳ соллалоҳу алайҳи ва саллам ушбу ҳадиси шарифда фитр садақни вожиб бўлиши бой бўлган, маълум бир моддий қуввати бор кишига вожиб бўлишини баён қилмоқда. Ислом дини енгил, унинг молявий ибодати ҳам енгил бўлиши керак. Енгил адо қилиниши маълум нисобга эга бўлгандан кейин бўлади.
Фатовои Қозихонда: “Фитр садақасини вожиб бўлиши учун шарт қилинган бойлик закот нисобига ёки аслий ҳожатдан (масканидан, кийиб юрган кийимидан, мебелидан, уловидан ва асбоб-ускунасидан) ташқари нисоб қийматидаги молга эга бўлмоқлик билан бўлади. Фитр садақасининг нисобида молни ўсувчи бўлиши эътиборга олинмайди. Бир ҳовлидан бошқа ҳовли, кийимнинг уч жуфтидан бошқа кийимлари фитр садақасининг нисобида этиборга олинади” -дейилади.
Закотни вожиб бўлишида эса фақат ўсувчи моллар 1. тилло, кумуш ва бугунги кундаги муомаладаги қоғоз пуллар. 2. чорво моллари. 3. тижорат ниятидаги моллар нисобга етган бўлиши эътиборга олинади ва қирқдан бир қисми закот бўлади.
Демак, закот нисоби бошқа, фитр садақасининг нисоби бошқадир. Закот нисоби фақат закот чиқариладиган ўсувчи моллардан ҳисоб қилинади. Фитр садақасининг нисоби эса аслий ҳожатдан (ишлатилиб турган мол-мулкдан) ташқари мол-мулклар ҳам ҳисоб қилинади. Ушбу фитр садақасини нисобига эга кишига ўзининг ва балағотга етмаган фақир фарзандининг фитр садақаси вожиб бўлади. Хотинининг, балағотга етган фарзандининг ва балағотга етмаган бой фарзандининг фитр садақаси вожиб бўлмайди. Лекин мазкурларни фитр садақасини берса адо топади. Шу бойликка эга кишига бошқаларнинг закотини, садақасини ва назрини олмоқ ҳаром бўлади. қурбонлик қилиш ва нафақасиз қолган маҳрам қариндошларнинг нафақасини қилиш вожиб бўлади.
Фитр садақаси закот бериладиган кишиларга бериш билан адо топади.
“Fitr” so‘zi “og‘iz ochish” ma’nosini anglatadi. Banda bir oy Ramazon ro‘zasini tutib, fitrga, ya’ni, og‘iz ochish oyiga chiqqani munosabati bilan beriladigan mablag‘ “fitr sadaqasi”, deyiladi.
Fitr sadaqasi badavlat musulmon bandaning Ramazon hayitida zakot berish mumkin bo‘lgan toifalarga beradigan sadaqadir. Fitr sadaqasini berish hijriy 2 yilda Rasululloh sollallohu alayhi va sallam tomonlaridan buyurilgan. Hanafiy mazhabida fitr sadaqasi vojib sanaladi.
Boshqa sadaqalar moldan qilinsa, fitr sadaqasi kishi boshidan qilinadi. Fitr sadaqasini beruvchi uni oluvchi kishining shaxsiy mulkiga aylantirishi fitr sadaqasining ruknidir.
Kishi qaramog‘ida boqishga majbur va mas’ul bo‘lgan kishilarning borligi fitr sadaqasining sababidir. Fitr sadaqasi beradigan odam musulmon va hur bo‘lishi, eng zarur ehtiyojlardan ortiqcha nisob miqdoridagi mablag‘ga ega bo‘lishi kerak. O‘sha nisobga yetgan mulkning ko‘payuvchi bo‘lishi, oradan bir yil o‘tgan bo‘lishi shart emas.
Fitr sadaqasini berish vojib bo‘lganidan keyin mulkning yo‘qolishi fitr sadaqasi berish majburiyatini bekor qilmaydi. Hanafiy ulamolarga ko‘ra, Ramazon hayitining birinchi kuni tong otishi bilan fitr sadaqasini berish vojib bo‘ladi.
Fitr sadaqasini hayit kunlaridan oldin yoki keyin berish mumkin. Ammo hayit namoziga chiqishdan avval berish mustahab sanaladi. Fitr sadaqasini Ramazonning avvalgi kunlaridan boshlab berish ham mumkin. Fitr sadaqasini berish kechiksa, zimmadan soqit bo‘lmaydi.
Fitr sadaqasini bug‘doy, arpa, xurmo va mayizdan berish joiz. Bunda bug‘doy yoki bug‘doy unidan yarim so’ (taxminan 1.9 kg), arpa, xurmo va mayizdan bir so’ (taxminan 3.8 kg) beriladi.
Fitr sadaqasiga xurmo va arpadan bir so’dan berishga barcha mazhab va ulamolar ittifoq qilishgan. Fitr sadaqasiga mazkur narsalarning qiymatini berish joiz. Kambag‘allar uchun mana shunisi foydaliroqdir.
Fitr sadaqasi o‘zida ko‘plab hikmatlarni jamlagan. Jumladan:
1. Hayitda barcha mo‘min-musulmonlar xursandchilik qiladilar, bu shod-xurramlikka kambag‘allarni ham sherik qilish.
2. Ramazon bayramida kambag‘allarni tilanchilik qilishdan uzoq bo‘lishlarini ta’minlash.
3. Ramazon ro‘zasini tutish davrida yo‘l qo‘yilgan ba’zi xatolarga kafforat bo‘lishi.
4. Ro‘za tutib, tanasi va qalbi poklangan bandaning moli ham poklanishi.
Ibn Abbos roziyallohu anhu rivoyat qiladi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam fitr sadaqasini ro‘zadorga behuda so‘z va harakatlardan poklik, miskinlarga taom bo‘lishi uchun farz qildilar va: “Kim uni namozdan oldin ado qilsa, u maqbul zakotdir. Kimda-kim uni namozdan keyin ado qilsa, u sadaqalardan biridir”, dedilar” (Abu Dovud, Ibn Moja va Hokim rivoyati).