Baxtiyor mengliyev

shaklidagi mustaqil so‘z = qaratuvchi va qaralmishning turli 
munosabatlari] – UMISining
2
voqelanishi. O‘zbek tilidagi barcha 
gap qurilmalarining mazmuniy tomoni AHVOlar, “kesimlik 
qo‘shimchalari bilan shakllangan atov birligi”, ya’ni WPm 
UMISining yuzaga chiqishdir
3
.
Esda tutish kerakki, UMIS hech qachon muayyan bir AHVOda 
to‘la-to‘kis yuzaga chiqa olmaydi, unda o‘zining ma’lum bir 
qisminigina namoyon qiladi. Masalan, [WPm] zotining UMISi 
Men keldim gapida boshqa, Кetadimi? gapida boshqa bir qirrasini 
namoyon qilgan. Yoki gapning darak va so‘roq belgilari bir butun 
holda birdaniga voqelana olmaydi. Biroq AHVO UMISdan 
tashqarida ham bo‘la olmaydi. Har qanday sodda gap baribir WPm 
UMISi doirasidan tashqariga chiqa olmaydi. Buni So‘fi Olloyor 
2
Eslatma: mustaqil so‘z atamasi uchun qulaylik maqsadida tilshunoslar 
tomonidan qabul qilingan inglizcha word so‘zining bosh harfi bo‘lgan W belgisidan 
foydalanamiz: [W
qaratqich kelishigi
 – W
egalik qo‘shimchasi
tarzida) 
3
 Eslatma: bunda [W] – yuqoridagidek “mustaqil so‘z”, “atov birligi” ma’nosiga 
ega, [Pm] esa kesimlik ko‘rsatkichi bo‘lib, predikat (P) va marker (m) so‘zlarining 
bosh harflaridan olingan.
15

---

HAQ (bizningcha, zot (UMIS)) va sifat (bizningcha, mazmun 
(a’yoni sobita)) munosabati misolida mahorat bilan tasvirlaydi. 
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Xudovandiki birdur beshak-u rayb, 
Ravo ermas anga o‘rtoq ila ayb. 
Aning farmonidin hech kim qutulmas, 
Tavonodur hamisha, o‘zga bo‘lmas. 
Erur ul barcha olamning Xudosi, 
Aning yo‘q ibtidosi, intihosi. 
Erur hozir hamisha, yo‘q makoni, 
Anga qilg‘on emas sabqat zamoni. 
O‘zi beshubhadir ham benamuna, 
Ravo ermas anga chun-u chiguna. 
Ko‘ngilga kechsa, ko‘zga tushsa har shay, 
Erur andin munazzah Xoliq-u Hay. 
Udur hokim-ki hukmin o‘zga etmas, 
Aning zotig‘a hech kim aqli yetmas. 
Farishtalar, nabilar yetmadilar, 
Bo‘yinsundilar-u fikr etmadilar. 
Vale fikr et, Xudoning qudratig‘a, 
Ajoyib ishlarig‘a, san’atig‘a
4
. 
 
Quyidagi savollarga javob izlaymiz.