Baxtiyor mengliyev

Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Lisoniy strukturaning mukammal talqini 
Sharq  (jumladan,  arab/islom)  lingvistik  an’anasi  va  ilk 
taraqqiyot 
bosqichlarida 
deskriptiv 
lingvistika 
(Amerika 
strukturalizmi)dan  mantiqiy  va  lingvistik  hodisalarni  farqlashda 
izchillik  ancha  kuchli  edi  –  mantiq  –  hodisaning  mazmun 
tomoniga,  grammatika  esa  –  asosan,  shakl  tomoniga  tayanib  ish 
ko‘rardi.  Masalan,  o‘rta  asr  arab  va  qadimgi  hind  lingvistik 
an’anasiga  tayanib  tuzilgan  tavsiflar,  odatda,  hajman  kichik  va 
ixcham  bo‘lib,  asosan,  shakllar  paradigma  (arablarda  ixcham 
jadvallardan,  hindlarda  “sutr”  –  nazmga  solingan  qoida)  laridan 
iborat  edi.  Bunday  jadvallarda  butun  til  nozikliklarini,  qoida  va 
mustasnolarni  berishda  qadimgi  hindlar  ham,  o‘rta  asr  islom 
tilshunoslari  ham  shu  darajada  mahorat  kasb  etishgan  edilarki, 
eramizdan  oldingi  davrlarda  Panini  tomonidan  tuzilgan  va  hozirgi 
o‘lchovlarda varaq sathi 1/8 (0.25 foliant), soni 100 sahifa atrofida 
bo‘lgan  “Sanskrit  grammatikasi”  Frans  Bopp  e’tirofiga  ko‘ra,  “u 
(Bopp)ning  grammatikasidan  mukammalroq  va  tugalroq  bo‘lgan.” 
Vaholanki,  F.Boppning  “Sanskrit  tili  grammatikasi”  foliantlardan 
iborat  har  biri  kamida  200  betli  besh  jilddan  iborat  edi.  Shuning 
uchun  XIX  asrda  O‘rxun  yozuvi  sirini  (deshifrovka  qilib)  ochgan, 
turk  runik  alifbosining  birinchi  ko‘rinishi  kaliti  va  sharhini 
tayyorlagan  daniyalik  tilshunos  Vilhelm  Tomsen  (1842-1927) 
“Tilshunoslik tarixi” kitobida Panini grammatikasi haqida shunday 
yozadi: “Hozirgi lotin harflari bilan berilganda 75-100 betlik risola 
126

---

hajmida  bo‘ladigan  Paninining  asari  shu  kungacha  jonli  va  o‘lik 
tillar tafsifi bo‘yicha yaratilgan grammatikalar ichida eng mufassali 
va  to‘lig‘idir.”  Albatta,  daniyalik  buyuk  tilshunosning  bahosi 
mubolag‘ali, lekin, bejiz va asossiz ham emas.  
Arab  lingvistik  tavsiflari  mukammalligining  yorqin  belgisi 
shuki,  XX  asrda  Yevropada  yaratilgan  arab  tili  grammatikalari 
(jumladan, Karl Brokkelmann va N.V.Yushmanov asarlari) da o‘rta 
asrlarda tuzilgan shunday jadvallardan keng foydlaniladi. 
Arab  va  hind  tilshunosliklarining  yutuqlari  va  hozirgi 
grammatik  talqinlarning  munozaraliligi,  xususan,  bunda  –  arab  va 
hindlarda  tasnif  va  tahlil  asosining  bittaligi  (faqat  shaklga 
tayanishi)  va  hozirgi  grammatik  talqinlarda  uning  ikkitaligi  (shakl 
va  mazmunga  tayanishi)da  bo‘lishi  ham  mumkin.  Shuning  uchun 
zamonaviy tilshunoslikda goh mazmun (vazifa), goh shakl omilini 
birinchi  o‘ringa  qo‘yuvchi  yo‘nalish  va  oqimlar  shakllanib  va 
rivojlanib turadi
10
.  
Til leksikasining boyishida so‘z o‘zlashtirish, yangi so‘z yasash 
alohida  rol  o‘ynaydi.  Biz  nutqda  ayrim  so‘z  yasash  qoliplari 
asosida ko‘plab so‘zlar yasaymiz. Masalan, gulchi, gulli, gulla kabi 
so‘zlardagi  yasovchi  –chi,  -li,  -la  qo‘shimchalar  eng  unumli,  eng 
sermahsul  so‘z  yasovchi  qo‘shimchalardandir.  Ammo  ular  hosil 
qilgan  so‘zlarning  hammasi  ham  lug‘atlardan  o‘rin  olmagan. 
Masalan,  qalamli,  qog‘ozchi  kabi  so‘zlar  lisoniylashmagan,  ya’ni 
lisoniy sathdan o‘rin olmagan. Chunki nutqiy hodisalarning lisoniy 
sathdan  o‘rin  olishi  ma’lum  bir  qonuniyatlarga  bo‘ysunadi,  bu 
hodisalar lisoniy sath qo‘yadigan talablarga javob bergandagina bu 
xazinadan joy olish huquqiga ega bo‘ladi.  
Demak,  yasama  so‘zlar  lisoniy  ham,  sof  nutqiy  ham  bo‘lishi 
mumkin.  Paxtakor,  ishchi,  kitobchi,  aqlli,  daftarchi,  sharsimon, 
uysimon so‘zlarini olaylik. Bu so‘zlarni ikki guruhga ajratamiz: 
1)  paxtakor, ishchi, aqlli, sharsimon; 
2)  kitobchi, daftarchi, uysimon. 
                                                           
10
  H.Ne