Baxtiyor mengliyev

Alisher  Navoiy,  “Lisonut-tayr”.  Sh.Sharipov  nasriy  bayoni  // 
www.ziyouz.com 
30

---

tramvay  qo‘ng‘irog‘i  ovoz  bersa  ham, auditoriyaga  shoshilasizmi? 
Mashinaning  signalini  eshitib,  xonangizda  ham  o‘zingizni  chetga 
olasizmi?  Yo‘q,  biz  bunday  kelishmaganmiz.  Faqat  o‘quv 
binosidagi  qo‘ng‘iroqqa  talabalarni  auditoriyaga  “haydash” 
vazifasi  yuklatilgan.  Mashina  signalini  yo‘lda  “joningdan  umiding 
bo‘lsa,  qoch”  degan  ma’noda  tushunamiz.  Chunki  ular  shartli 
belgilardir.  Svetoforning  chiroqlari,  yo‘l  harakati  ishoralari, 
xaritadagi  belgilar  ijtimoiy  kelishuv  asosida  o‘rnatilgan.  Yo‘l 
bo‘lmagan  joyda  qandaydir  qizil  chiroq  yonib  turgan  bo‘lsa, 
mashinamizni  to‘xtatmaymiz.  Ular  ma’lum  bir  makon  va 
zamondagina bu vazifani bajaradi. 
O‘rtog‘ingizni ko‘rib, qo‘l silkiysiz – to‘xtashga ishora qilasiz. 
Bu  ham  shartli  belgi.  Avtobusdagi  “100”  raqamini  ko‘rib, 
shoshildingiz, chunki shartli belgini ko‘rdingiz. Ko‘chada bir kishi 
yotibdi.  Qon  oqqan.  “O‘lib  qolgan  bo‘lsa  kerak”  degan  fikr 
miyangizga  urdi.  Qon,  axir,  o‘lim  alomati.  Lekin  u  shartli 
belgimikan?  Ana muammo!  Daraxt  barg  chiqara  boshlabdi.  Bahor 
alomati. U ham shartli belgi bo‘la oladimi? O‘ylab ko‘rish kerak.  
Dunyoda  qachon  bitta  til  bo‘ladi?  Har  qanday  shartli  belgi 
to‘rtta muhim xossaga ega bo‘ladi.  
Birinchidan,  ifodalovchi,  ya’ni  belgi  moddiy  shaklga  ega 
bo‘lishi lozim. Ovoz, rang, harakat va h.  
Ikkinchidan,  u  nimanidir  ifodalashi  lozim.  Qo‘ng‘iroq 
mashg‘ulot  boshlanishini,  yashil  rang  esa  harakatlanishni,  ikki 
qo‘lni xoch holatiga keltirish biror harakatni to‘xtatishni ifodalaydi.  
Uchinchidan,  belgi  bilan  u  ifodalaydigan  mazmun  orasidagi 
aloqa  shartli,  kelishilganlik  tabiatiga  ega  bo‘lishi  lozim.  Bu  –  eng 
muhimi. Masalan, eganing tagiga bir chiziq, kesimning tagiga ikki 
chiziq chizish kelishib olingan. Aslida, kelishilsa, svetofordagi qizil 
chiroqda harakatlanib, yashil chiroqda to‘xtash ham mumkin bo‘lur 
edi.  Zero,  svetofor  ranglari  bilan  ular  ifodalaydigan  harakatlar 
orasida  hech  qanday  bog‘liqlik  yo‘q.  Lekin  qon  o‘limning,  daraxt 
chiqarayotgan barglar bahorning shartli emas, balki tabiiy belgilari. 
Til  ifodalari  ham  borliq  hodisalari  bilan  tabiiy  emas,  balki  shartli 
bog‘lanishga ega. Agar til va borliq tabiiy bog‘lanishga ega bo‘lsa 
31

---

edi,  dunyoda  yagona  til  mavjud  bo‘lar  edi.  Bu  tilning  shartli 
belgilar sistemasi ekanligini ko‘rsatadi.  
To‘rtinchidan,  shartli  belgilar  sistemasi  a’zolari  kamida  ikkita 
bo‘ladi.  Masalan,  svetoforning  uch  rangi  bor.  Arifmetik  amallar 
to‘rtta.  Xaritadagi  belgilar  soni  esa  juda  ko‘p.  Ammo...  liftdagi 
yonib-o‘chadigan chiroq bitta-ku? U shartli belgi emasmi?