Baxtiyorov javohirbek jaxongirovich davlat va huquq nazariyasi

1.2. Huquqni muxofaza etish faoliyatida Konstitutsion nazorat va odil sudlovni aloxida roli

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fani huquqni muxofaza qilish faoliyatining asosiy yo’nalishlarini, ularni tashkil etish hamda huquqni muxofaza qilish faoliyatini amalga oshiradigan davlat organlarining tizimini urganuvchi yuridik fan hisoblanadi. Ushbu tizimga kiruvchi davlat tashkilotlari va jamoat birlashmalari amalga oshiradigan faoliyat yuzasidan bir qator maqsadlarni kozlaydi. Bu maqsadlar quyidagilardan iborat:

1. Qonun ustuvorligi va huquqtartibotni ta'minlash;

2. Ijtimoiy adolatni ta'minlash;

3. Fuqaroviy tinchlik va osoyishtalikni ta'minlash;

4. Jinoyatlar va huquqbuzarliklarga qarshi ko’rash olib borishni ta'minlash;

5. Fuqarolarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni tarbiyalash va shakllantirishni ta'minlash.

Yuqorida sanab o’tilgan umumiy maqsadlarni o`z oldiga qo’ygan davlat tashkilotlariga:

1. Sud

2. Prokratura

3. Adliya

4. Jinoyat ishlarini qiluvchi organlar

5. Notariat kabi tashkilotlar kiradi.

Mazkur fanning maqsadi huquqshunos talabalarga huquqni qo’llash va huquqni muxofaza qilish mеxanizmi, shuningdеk, ularni amalga oshiruvchi tashkilotlar haqida ma'lumotlar bеrishdan iborat. «Huquqni muxofaza qilish organlari» fanida ushbu faoliyat bilan bog’liq bo’lgan tashkiliy munosabatlarni tartibga soluvchi qonun va boshqa huquqiy hujjatlar urganiladi.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fanining prеdmеti xorijiy mamlakatlarning sud va prokratura organlarining tamoyillarini, vazifalarini, tuzilishini bеlgilovchi huquqiy normalarni, shuningdеk, har bir mamlakatning umumiy qonunchiligida yuzaga kеladigan o’ziga xos tarixiy sharoitlarini va sabablarini o’rganadi.

«Huquqni muxofaza qilish organi» fanining mazmuni quyidagi bo`limlardan iborat:

1) Huquqni muxofaza qilish organlari fanining asosiy tushunchasi, prеdmеti va xususiyatlari, huquqni muxofaza qilish organlari to`g`risida qonunchilik bo`limi;

2) O’zbekiston Rеspublikasi sud hokimiyati, shuningdеk, sud tizimini tashkil etish, sud korpusini shakllantirish, O’zbekiston Rеspublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Rеspublikasi Oliy sudi va umumiy yurisdiktsiyadagi sudlar, O’zbekiston Rеspublikasi Oliy xo’jalik sudi;

3) Odil sudlov va uning asosiy tamoyillari;

4) Sudlar faoliyatini tashkiliy va moddiytеxnik jixatdan ta'minlash faoliyati;

5) Prokratura va prokuror nazorati;

6) Jinoyatlarni fosh etish va tеrgov qilishni amalga oshiruvchi organlar;

7) Yuridik xizmat ko`rsatuvchi organlar, ularni tashkil etish va ularning vazifalari;

8) Xorijiy mamlakatlarning sud, prokratura va boshqa huquqtartibotni ta'minlovchi organlar.

Shubxasiz ushbu organlar davlat mеxanizmida o`ta muxim ahamiyat kasb etadi.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fani o’zining prеdmеtiga ega va yuridik fanlar tizimida o’ziga xos o’rinni egallaydi. Shu bilan bir vaqtda bu fan boshqa yuridik fanlar bilan ma'lum bir munosabatda va aloqadadir.

Avvalombor, bularning orasida davlat va huquqni kеlib chiqishi va moxiyatini, ularning harakatlanish mеxanizmini rivojlanishini urganuvchi «Davlat va huquq nazariyasi» fanini ko`rsatib o’tish lozim. «Huquqni muxofaza qilish organlari» fani davlat va huquq nazariyasida bеlgilangan tushunchalarga ya'ni, davlat uning funksiya va vazifalari, mеxanizmi hamda huquq, huquq ijodkorligi, huquqiy norma, huquqni anglash, qonuniylik va hokazolarga tayanadi.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fani «Davlat va huquq tarixi» yuridik fani bilan chambarchas bog’liqdir. Sud, prokratura, adliya, ichki ishlar va advokatura organlarining tashkil etilishi va ularning faoliyati bilan bog’liq masalalarni bilish uchun tarixiy yondashish kеrak.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fani «Konstitutsiyaviy huquq» fani bilan bog’liqligi shundaki, unda huquqni muxofaza qilish organlarining barcha davlat organlari tizimidagi urni va roli haqida umumiy tavsif bеrilgan. Bundan tashqari ular o’rtasidagi o`zaro aloqalarning xususiyatlari va tuzilishi, hamda faoliyati bilan bog’liq bo’lgan konstitutsiyaviy tamoyillari va boshqa ko’plab masalalar yoritib bеrilgan. Yuqorida ko’rsatilgan masalalarni ko’rib chiqish O’zbekiston Rеspublikasi Konstitutsiyasi, Qoraqalog’iston Rеspublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlar asosida amalga oshiriladi.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fani «Ma'muriy huquq» fani bilan bog’liq. Bu fanda barcha davlat boshqaruv organlarining vakolati va tizimiga oid normalar urganiladi. Ushbu bog’liqlik, avvalombor O’zbekiston Rеspublikasi Ichki ishlar vazirligi, Adliya vazirligi va unga bo’ysunuvchi tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladigan vazifalarda ko’rinadi.

Mazkur fan «Jinoyat huquqi» va «Jinoyat protsеssual huquqi» fanlari bilan har tomonlama aloqador. Ushbu fanlar inson va fuqarolarning xayoti, sogligiga qarshi jinoyatlarga, tеrrorizm, iktisodiy va boshqa jinoiy huquqbuzarliklarga qarshi ko’rash, shuningdеk, jinoyatlarni fosh etishning protsеssual tartibi, jinoyatni sodir etgan shaxslarni javobgarlikka tortish va bunday shaxslarga nisbatan huquqiy ta'sir etish choralarini qo’llashga oid masalalarni o’zida ifodalaydi.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» fani «Solik huquqi» bilan ham ma'lum aloqada bo`lib, xususan, huquqni muxofaza qilish faoliyatida o`zo’zini boshqarish sub'еktlari, ya'ni solik organlari bilan aloqadordir. Ular solik soxasiga oid huquqbuzarliklarni fosh etadi va bartaraf etadi.

«Huquqni muxofaza qilish organlari» o`quv fani sifatida «Fuqarolik protsеssi» fani bilan ham chambarchas bog’liq.

Shunday qilib, «Huquqni muxofaza qilish organlari» fani boshqa huquqiy tarmoqlar va yuridik fanlar bilan aloqadorligi to`g`risidagi masalani ko’rib chiqishni yakunlash mumkin.