Baxtiyorov javohirbek jaxongirovich davlat va huquq nazariyasi

2.2. Huquqni muhofaza qilish organlari to`¦risidagi qonunchilik

«Huquqni muhofaza qilish organlari» ixtisosligi ko`pgina davlat va nodavlat muassasalari hamda mas`ul vazifani bajarayotgan mansabdor shaxslarga tegishlidir. Bunday faoliyat qonun bilan tartibga solinishi lozim. Bunday talabni qo`yishdan maqsad, ushbu muassasalar hamda tashkilotlar o`zlarining faoliyatlari natijasida insonlarning huquq va erkinliklariga tiklab bo`lmas darajada zarar yetkazish ehtimolini bartaraf etishdir.

Huquqni muhofaza qilish organlarining tashkiliy asoslari hamda funksiyalarini o`rganib chiqish uchun bir qancha normativhuquqiy aktlarni o`rganish zarur bo`ladi, vaholanki ularning aniq miqdorini aniqlash mushkul. Huquqni muhofaza qilish organlari tayanadigan huquqiy bazani odatda tasniflashga yondashiladi. Nazariyada bunday yondashishning ikkita asosi mavjud. Ulardan biri – qonun kuchidan qat`i nazar guruhlanayotgan aktlarning predmetiga (mazmuniga) qarab, ikkinchisi – huquqiy ahamiyatiga qarab.

Barcha huquqiy aktlarni ularning mazmuniga qarab quyidagicha guruhlarga bo`lish mumkin:

        Umumiy xarakterdagi;

        Odil sudlov, sud hokimiyati va sudlar to`¦risidagi;

        Sudlar faoliyatini tashkiliy ta`minlash va ularni amalga oshiruvchi organlar to`¦risida;

        Prokuror nazorati va prokuratura organlari to`¦risida;

        Jinoyatchilikni aniqlash va tergov qilishni tashkillashtirish to`¦risida;

Yuridik yordamni tashkillashtirish to`¦risida.

 

Predmetiga ko`ra normativhuquqiy hujjatlar quyidagicha klassifikatsiya qilinadi.

Umumiy xarakterdagi aktlar:

1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.

«O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga qo`shimcha va o`zgartirishlar kiritish to`¦risida»gi 24 aprel 2003 yil qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi qonuni.

«O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasi to`¦risida»gi 12.12.2002y. O`zbekiston Respublikasi qonuni.

«O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati to`g’risida»gi 12.12.2002y. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy qonuni.

 

Xalqaro hujjatlar:

1) Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi 10 dekabr 1948 yil (30.09.1991 yil qo`shilgan);

2) Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`¦risidagi xalqaro Pakt 10 dekabr 1966yil (31.08.95 yil qo`shilgan);

3) Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`¦risidagi xalqaro Paktga qo`shimcha bayonnoma 10 dekabr 1966yil (31.08.95 yil qo`shilgan, 28.12.95da kuchga kirgan);

4) Xorijiy arbitraj qarorlarini tan olish va ijro etish to`¦risida Konvensiya 10 iyul 1958 yil (O`zR Oliy Majlisining №184I sonli qarori bilan 22.12.95da ratifikatsiya qilingan);

5) MDHning inson huquqlari va asosiy erkinliklari to`¦risidagi Konvensiyasi 26.05.95yil;

6) Huquqiy yordam va fuqarolik, oila hamda jinoyat ishlari bo`yicha huquqiy munosabatlar to`¦risidagi Minsk Konvetsiyasi 22.01.93yil (28. 03. 97da o`zgartirilgan).

Odil sudlov, sud hokimiyati va sudlar to`¦risidagi aktlar:

1) O`zbekiston Respublikasining «Sudlar to`¦risida»gi qonuni. 2 sentabr 1993 yil (yangi tahriri 14 dekabr 2000yil, №162II);

2) «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi to`g’risida»gi qonun. 30.08.95yil (O`zR «447IIsonli qonunining VII bo`limiga asosan 13.12.2002da o`zgartirilgan);

3) O`zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xattiharakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to`¦risida»gi qonuni. 30.08.1995yil, №108I;

4) «O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudini tashkil etish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF2421. 23.09.1999yil;

5) «Sudyalarni tanlash va lavozimlariga tavsiya etish bo`yicha Oliy malaka komissiyasi to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF2599. 04.05. 2000yil;

6) «O`zbekiston Respublikasida sud tizimini takomillashtirish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. PF2421. 23.09.99yil;

7) «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimiga tavsiya etish bo`yicha Oliy malaka komissiyasi to`¦risida» O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni PF2943. 24.09.2001yil;

8) O`zbekiston Respublikasida sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish choratadbirlari to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. №383. 22.09. 2001yil;

9) «Sudyalarning malaka hay`atlari to`¦risidagi Nizom». (O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan tasdiqlangan. №323II. 07.12.2001yil).

10) O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimiga tavsiya etish bo`yicha Oliy malaka komissiyasi Nizomi. (O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga ilova. PF2943. 24.09.2001);

11) Sudyalarning malaka darajalari to`¦risida Nizom. (O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori bilan tasdiqlangan. №164II. 14.12.2000yil);

12) Sud xodimlarining mansab darajalari to`¦risida Nizom. (O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarori bilan tasdiqlangan. №164II. 14.12.2000yil);

13) «Sud hokimiyati to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi va O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudi Plenumining qarori. №1/60. 20.12.96 yil;

14) «Sud qarorlari to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi qarori. №13. 17.04.98yil (14.06. 2002yil o`zgartirilgan).

Xalqaro hujjatlar:

15) Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`¦risidagi xalqaro Paktga qo`shimcha bayonnoma 10 dekabr 1966yil (31.08.95 yil qo`shilgan, 28.12.95da kuchga kirgan);

16) Irqiy kamsitishlarning har qanday ko`rinishlarini yo`q qilish to`¦risidagi xalqaro Konvensiya. 21.12.65yil (qo`shilgan 31.08.95yil);

17) Qiynoq va shafqatsiz, insoniylikka zid yoki qadrqimmatni kamsituvchi munosabat va jazolashning turlariga qarshi Konvensiya 10.12.84 y. (qo`shilgan muddati 31.08.95 yil.

18) BMT Bosh Assambleyasi rezolyutsiyasi bilan ma`qullangan sud hokimiyati mustaqilligining asosiy prinsiplari. 13.12.85yil (30.05.97yilda qo`shilgan);

Sudlar faoliyatini tashkiliy ta`minlash va ularni amalga oshiruvchi organlar to`¦risida aktlar:

1) O`zbekiston Respublikasining «Sudlar to`¦risida»gi qonuni. 2 sentabr 1993 yil (yangi tahriri 14 dekabr 2000y, №162II); (O`zbekiston Respublikasi Qonunining V bo`limi №320II, 07.12.2001., №568iI, 12.12.2003, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi, 1993, №10, 367 b. O`zbekiston Respublikasi Oliy sud Axborotnomasi, 1995, №9. 193m; 1996, №2 56m), O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyaviy sudi to`¦risidagi qonun. 30 avgust, 1995, №568I (O`zbekiston Respublikasi qonuni VII bo`lim №447II, 13.12. 2002).

2) «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi to`g’risida»gi qonun. 30.08.95yil (O`zR «447IIsonli qonunining VII bo`limiga asosan 13.12.2002da O`zbekiston Respublikasi qonuni VII bo`lim 30.08.2003 y. o`zgartirilgan);

3) «Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasining qonuni. №258II. 29.08.2001yil;

4) «O`zbekiston Respublikasi Harbiy sudini tashkil etish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF2421. 23.09.1999yil;

5) «O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi sud qarorlarini ijro etish va sudlar faoliyatini moliyaviy hamda moddiytexnik ta`minlash departamenti to`¦risida»gi Nizomi. (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №383sonli qaroriga №1ilova. 22.09. 2002y, №197 O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori 13 bandiga ilova 30.04.2003);

6) «Harbiy sudlar faoliyatini tashkillashtirish to`¦risida»gi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 14.12.2000yilda tasdiqlangan. №164II;

7) «O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi to`¦risida»gi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori bilan 27.08.2003y. №370. (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi №528 qarorining 2 bandiga ilova 21.11.2003; O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi №28 qarorining 40 bandiga ilova 17.01.2004);

Prokuror nazorati va prokuratura organlari to`¦risida:

1) O`zbekiston Respublikasining «Prokuratura to`¦risida»gi qonuni. 9 dekabr 1992yil. (29.08.2001 yilda yangi tahrirda qabul qilingan O`zR Oliy soveti Axborotnomasi №257II, 1993., №1, 29m, №6, 266m; O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi №9, 145m, 1997., №2, 56m; №9, 241m; 1999., №9, 299m; O`zbekiston Respublikasi qonuni 5 bo`lim №482II, 25.04.2003);

2) «Davlat soliq xizmati to`¦risida»gi qonuni. 9dekabr 1992yil (yangi tahrirda 29.08. 2001yil);

3) O`zbekiston Respublikasi prokuratura xodimlarining mansab darajalari to`¦risidagi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining qarori bilan tasdiqlangan. №748XII (20.08.1999yil o`zgartirilgan);

4) O`zbekiston Respublikasi prokuratura organlari xodimlarini ra¦batlantirish va intizomiy javobgarligi to`¦risidagi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarori bilan 30. 08. 1996yil tasdiqlangan. №281I;

5) O`zbekiston Respublikasi prokuraturasi huzuridagi soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish Departamenti to`¦risidagi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №291qaroriga №5ilova 06.07. 2001yil №291. (28.11.2002yilda o`zgartirilgan №415);

6) O`zbekiston Respublikasi prokuraturasi huzuridagi soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish departamentida xizmatni o`tash to`¦risidagi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №291qaroriga №6ilova 06.07.2001yil №291. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan №415. 28.11.2002. o`zgartirilgan.

7) Qishloq xo`jaligida islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan qonunlar ijrosini ta`minlashga oid qo`shimcha choratadbirlar to`¦risidagi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni 11.03.2004 y. №3406.

Jinoyatchilikni aniqlash va tergov qilishni tashkillashtirish to`¦risida:

1) O`zbekiston Respublikasining «Prokuratura to`¦risida»gi qonuni. 9 dekabr 1992yil. (29.08.2001 yilda yangi tahrirda qabul qilingan); O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis 1996 y., №9, 145m; 1997 y., 2, 56m; №9, 241m; 1999 y., №9, 229m; O`zbekiston Respublikasi qonuni 5 bo`limiga muvofiq №482II. 25.04.2003 y. o`zgartirilgan.

2) O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi. 22.09.1994yil qabul qilingan. 1 aprel 1995yil amalga kiritilgan;

3) «Davlat soliq xizmati to`¦risida»gi qonun. 9.12. 1992yil (yangi tahrirda 29.08.2001yil);

4) «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasini tashkil qilish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Prezidetining Farmoni PF1815. 8.07.1997yil;

5) «O`zbekiston Respublikasi davlat chegarasi to`¦risida»gi qonun. 29.08.1997yil (1.05.1998yilda o`zgartirilgan);

6) «Davlat bojxona xizmati to`¦risida»gi qonun. 20.08. 1999 yil;

«O`zbekiston Respublikasi bojxona organlarida xizmatni o`tash to`¦risidagi vaqtinchalik Nizomni tasdiqlash to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. 04.04.1998yil;

7) «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi faoliyatini tashkillashtirish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori №374. 30.07. 1997yil (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 07.08.1997yildagi №392sonli, 16.04.1998yildagi №161sonli, 01.05.2002yildagi №150sonli, 16.10.2003 yildagi №446sonli, 19.11.2003 yildagi №520sonli, 25.12.2003 yildagi №567sonli qarorlari bilan o`zgartirilgan);

8) «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona organlarining intizomiy Ustavini tasdiqlash to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori. №135. 27.03.1998;

9) «O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori №270. 25.10.91yil (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №602sonli, qarori bilan 14.12. 1994yilda o`zgartirilgan);

10) «O`zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo`mitasi faoliyatini tashkillashtirish to`¦risida»gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori №14. 12.01. 1998yil (O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №427sonli qarori bilan 14.09.1999yilda 9bandi, №180sonli qarori bilan 05.05.2000 yilda 3bandi, №446sonli qaroriga 1ilova 3band 16.10.2003, №520sonli qaroriga 2ilova 9band 19.11.2003 yilda o`zgartirilgan);

11) «O`zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo`mitasi to`¦risida»gi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori bilan tasdiqlangan №374. 30.08. 1997yil;

12) O`zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksi. 26.12. 1997yil;

13) O`zbekiston Respublikasi prokuraturasi huzuridagi soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurashish Departamenti to`¦risidagi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №291qaroriga №5ilova 06.07. 2001yil №291. (28.11.2002yilda o`zgartirilgan №415);

14) «O`zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo`mitasi huzuridagi ekspert Kengashi to`¦risida»gi Nizom. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining №14 qaroriga №8ilova. 12.01.1998yil (05.05.2000yilda o`zgartirish kiritilgan);

XULOSA

Oxirgi yillarda «Huquqni muhofaza qilish organlari» fani mazmuni va tizimi yuzasidan bir qancha izlanishlar olib borilmoqda. Rosssiya Federatsiyasida oxirgi yillarda nashr etilgan ayrim darsliklarda huquqni muhofaza qilish organlar qatoriga kiruvchi hisob palatasi, FVV (Favqulodda vaziyatlar vazirligi), Mehnat va ijtimoiy rivojlanish vazirligi, Statistika, Standartlashtirish, Meterologiya davlat qo`mitalari tashkil etilgan. [15]

Shubhasiz ushbu organlar davlat mexanizmida o`ta muhim ahamiyat kasb etadi. Bo`lajak huquqshunoslar uchun yuqorida qayd etilgan organlarni tashkil etish yuzasidagi masalalarni o`rganish kerak, lekin «Huquqni muhofaza qilish organlar» fanida emas. Balki Konstitutsiyaviy huquq, ma`muriy huquq, moliya huquqi fanlari ushbu organlarga ko`proq e`tibor beradi. Bu esa bo`lajak huquqshunoslarga mazkur organlarni yanada chuqurroq o`rganish uchun imkoniyat yaratadi.

Avvalambor, bularning orasida davlat va huquqni kelib chiqishi va mohiyatini, ularning harakatlanish mexanizmini rivojlanishini o`rganuvchi «davlat va huquq nazariyasi» fanini ko`rsatib o`tish lozim. «Huquqni muhofaza qilish organlar» fani davlat va huquq nazariyasida belgilangan tushunchalarga ya`ni davlat, uning funksiya va vazifalari, mexanizmi hamda huquq, huquq ijodkorligi, huquqiy norma, huquqni anglash, qonuniylik va hokazolarga tayanadi.

«Huquqni muhofaza qilish organlari» fani «Davlat va huquq tarixi» yuridik fani bilan ham chambarchas bo¦liqdir. Sud, prokuratura, adliya, ichki ishlar va advokatura organlarining tashkil etilishi va ularning faoliyati bilan bog’liq masalalarni bilish uchun tarixiy yondashish kerak. Shuningdek, aniq huquqiy jarayonlarni statistikada emas, balki tarixiy hodisalar manzarasida, to`plangan yuridik tajribalarmizni xorijiy mamlakatlar tajribalari bilan taqqoslash orqali o`rganish lozim. Bunday ma`lumotlarni o`rganish o`zimizning va xorijiy tarixni bilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.