Bazasi boshqarish

XIII BOB. MA’LUMOTLAR BAZASINI HIMOYALASH 
Ma’lumotlar bazasini himoyalash 
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlaridan foydalanish, holati va 
ishlashi korxona va tashkilotlar faoliyatiga jiddiy ta’sir etishi mumkin 
bo‘lgan, ma’lumotlar bazasi yoki ma’lumotlar bazasi majmui 
ko‘rinishidagi umumiy axborot resurslarining paydo bo‘lishiga sabab 
bo‘ldi. Natijada, korxona va tashkilotlar faoliyatining axborot 
ta’minoti amaliyotiga avtomatlashtirilgan axborot tizimini tatbiq etish 
jarayonida, maxsus “ma’lumotlar bazasini himoyalash” atamasini 
olgan, holatlarni alohida o‘ziga xos nazoratlash kerak bo‘ladi. 
Ma’lumotlarni himoyalash jarayonida yechiladigan masalalarning 
vazifalari va mazmuniga qarashlar avtomatlashtirilgan axborot 
tizimlari industriyasining tashkil topishi bilan birgalikda shakllandi, 
ularni amalga oshirishdagi dasturiy-texnik jihatlarning o‘zgarishi va 
murakkablashishi natijasida o‘zgardi, ammo vaqt o‘tgan sari, asta-
sekin ularning qandaydir bazaviy ro‘yxati shakllandi va ma’lumotlar 
bazasini himoyalash atomatlashtirilgan axborot tizimi nazariyasi va 
amaliyotida ajralmas muhim komponent bo‘lib qoldi. 
“Ma’lumotlar bazasini himoyalash” deganda ma’lumotlar 
bazasidan ruxsatsiz foydalanishdan, ma’lumotlarni foydalanuvchilar 
tomonidan o‘zgartirilishidan yoki buzilishidan ogohlantirish; apparat 
va dasturiy vositalarning yanglishishidagi va ekspluatatsiya xodimi 
xatosidagi 
ma’lumotlarning 
o‘zgarishidan yoki buzilishidan 
ogohlantirish tushuniladi. 
Loyihalashtirish va ekspluatatsiya 
Loyihalashtirish va ekspluatatsiya tizimida ma’lumot qayta 
ishlab chiqishda MB butunligini ta’minlash asosiy masala bo‘lib 
keladi. Butunlikni buzilishi nafaqat operatorni axborot kiritishdagi 
xatosi, balki ish tizimini buzilishi ham bo‘lishi mumkin. Ish tizimidagi 
ishni rad etilishi ba’zi operatsiyalar bajarilib, ba’zilari bajarilishini 
ulgurmaganligi holatidan kelib chiqadi.
Butunlikni buzilishi ma’lumotlarni kirgazishda yoki to‘g‘irlab 
kiritishda relyatsion operatsiyalarni (proyeksiyalashda, ulashda) 
bajarishda hosil bo‘lishi mumkin. 

---

181 
Butunlik muammosini yechishda MB ga ma’lumotlarni 
to‘g‘riligini istalgan vaqt mobaynida ta’minlaydi, ma’lumot 
ishonchligini tekshirish qoidalaridan foydalanib MB jadvaliga haqiqiy 
bo‘lmagan ma’lumot tushib qolmasligi maxsus ko‘rsatkichlar to‘plami 
deb ataladi.
Butunlikni buzilishi ma’lumotlarni kirgazishda yoki to‘g‘irlab 
kiritishda relyatsion Butunlikni cheklash ma’lumotlar bazasi 
darajasida qoidalarni avtomatik o‘rnatadi, qachonki operator 
jadvaldagi ma’lumotni o‘chirsa yoki o‘zgartirsagina tekshirish 
avtomatik ravishda bajariladi. Agar ba’zi cheklatishlar buzilsa 
operatorlar to‘xtatiladi. 
Butunlikni cheklash axborot xarakteristikalarni aks etadi va 
predmet sohasidagi xususiyatlarni aniqlaydi. Butunlikni cheklash 
ma’lumot 
obyekt 
maydoniga 
kortejlarga 
(qator, 
yozuvlar), 
munosabatlarga (jadvallar, fayllarni), fayllar orasidagi aloqalarga 
tegishlidir. 
Butunlik cheklanishni nazorat qilishda ikki turdagi cheklanish 
qo‘llaniladi. Bir vaqtni o‘zida keyingiga olib qo‘yilgan cheklanishlar. 
Keyingiga qo‘yilgan butunlik cheklanishlar operatsiya davomida 
emas, operatsiya oxirida ishni bajarilishini tekshiradi. Keyingiga 
qo‘yilgan butunlik cheklash tranzaksiya tushunchasi bilan bog‘liq. Bu 
cheklanishlar buxgalter provodkasi xarakatida xizmat qiladi. 
Butunlikni cheklashni nazorat qilish amaliy nazorati amalda 
ko‘p vaqtni olishi mumkin. Cheklash buzilganidagina berilgan 
ma’lumotlar tekshirilsa, butunlik cheklanishi buzilishiga olib 
kelmaydi. Butunlik cheklanishi u yo bu predmet sohasiga qaraydi va 
tekshirib ko‘rilganda infologik modeliga yoziladi. Relyatsion 
opreatsiyalarni bajarish vaqtida butunlikni saqlab qolish uchun fayllar 
to‘g‘ri loyihalanish va bu harakatlarni bajarishda qoidalarga rioya 
qilish kerak. 
MB ni himoya qilishda turli butunlik cheklashlar qo‘llaniladi: 
jurnalizatsiyalashda, replikatsiyalashda, zahira nusxalashda.