Bekniyazova Azada Sintaksislik páninen kurs jumíSÍ Tema

1.2 Feyil frazeologizmlerde ótimli hám ótilmeslik zaman kategoriyaları
Tildiń sóz dizbegilerdi úyrenetuǵın bólimi frazeologiya, sóz dizbegiler jıyındısı bolsa frazeologizm dep júritiledi.
Mısalı, tilin tiyiw, ǵarbızı qoltıǵınan túsiw, ópkesi jarılmaq hám taǵı basqalar.
Bir mánisli frazeologik birlikler
Tap bir mánisli sózlerge uqsap bir mánisli frazeologik birlikler de quramındaǵı sózlerdiń mánislerinen kelip shıǵıs bir mániske iye boladı. Mısalı bir jaǵadan bas shıǵarıw sóz dizbegi “birlikli bolıw” degen bir mánisti, jer menen aspansha sóz dizbegi “kútá úlken, kútá úlken (parq)” degen bir mánisti ańlatadı.
2. Kóp mánisli frazeologik birlikler
Kóp mánisli leksemaǵa uqsap polisemantik sóz dizbegiler de bir-birine baylanısqan keminde eki mániske iye boladı. Kóp mánili sóz dizbegiler kóshpeli mánisleri ekinen besewge shekem barıwı múmkin.
1) eki mánili sóz dizbegiler: jolǵa túsiw. 1. Kim.barıw, kete jańadan baslaw. 2. Tuwrı jolǵa qaytıw.
2) úsh mánili sóz dizbegiler: jay qoyıw - 1. ózine. Artıqsha ataq beriw, joqarı pikirde bolıw. 2. ózine. Túsine bólek itibar bermek. 3. Kimga yamasa nege. Íqtıqat menen qaraw.
3) tórt mánili sóz dizbegiler: bas kóteriw. 1. Kim. Qaraw. 2. Kim neden. Etip turǵan jumısın toqtatıw. 3. Ne. Qozǵalıw, háreketke keliw. 4. Kimga qarsı. Gúreske shawlanıw.
Frazeologik birliklerdiń variantliliǵına kóre klassifikaciyası
Leksik variant degende sóz dizbegi quramındaǵı ǵárezsiz sóz gruppaına tiyisli sózi ózgertiliwi názerde tutıladı. Mısalı : oyǵa shıńıw – oyǵa batıw, awızına taqan salıp qoyıw - awızına sók salıp qoyıw hám b.
Grammatik variant degende sóz dizbegi quramındaǵı qandayda bir Grammatik bólektiń almastırılıwı názerde tutıladı. Mısalı : otırǵanı jay tabılmaslıq - otırıwǵa jay tabılmaslıq, haldan taymaq - haldan taydiriw.
Frazeologik birlik iri til birligi bolıp keminde eki ǵárezsiz gruppa leksemasidan (sózlerden) quram tabadı. Soǵan kóre, frazeologik birliktiń ańlatpa planı dep, leksemalar hám olardı bólew ushın xızmet etetuǵın morfemalar názerde tutladi. Óz-ara sintaktik baylanısqan bul leksemalar mánisine kóre sóz birikpesine yamasa gapga teń boladı. Bunday birikpe yamasa gápden pútinliginshe ańǵarıwılatuǵın frazeologik mánis onı sintaktik birlik (sóylew birligi) emes al, bálki semantic birlik (til) birligi dep qarawǵa alıp keledi. Usınıń sebepinen sóz birikpesine yamasa gápke teńlik haqqında sóylegende, frazeologik birliktiń ishki sintaktik qurılısı názerde tutıladı, frazeologik birliktiń quramın sintaktik analiz qılıw sóylew birliginiń quramın emes, bálki til birliginiń quramın analiz qılıw boladı.
Leksikalizatsiyalasqan sózler. Leksikalizasiya sózi grekshe lexikos - «luǵaviy» sózi menen baylanıslı bolıp, nemisshe lexikolislezen - «bir sózge aylanıw» bolıp esaplanadı. Leksikalizatsiyalasqan sózler mánisi quramındaǵı komponentler mánis-sining ulıwma jıyındısınan ibarat bolǵan, bir leksikaǵa ayla-ósindi dárejesindegi tuwrı mánisli turaqlı awqamlar bolıp tabıladı.
Leksik-sintaktik usıl eger sóz soǵıwdıń arnawlı usıllardan bolmasa da, oǵan júdá jaqın turatuǵın tiplerden biri bolıp tabıladı. Bunda jańa sózdiń payda bolıwı sóz birikpesiniń, ayırım gáplerdiń, odaǵı elementlerdiń tamaman qosılıp ketip bir pútinlik payda etiwi bolıp tabıladı. Mısalı, hal buki (tiykarınan iye hám kesim), ózi bilarman, barlıǵı bir, ol shekem sıyaqlı. Usıdan ayqın boladı, bunday soǵıw frazeologiya menen de baylanıslı bolıp, jańa sóz soǵıw sóz birikpeleri hám gáplerdi leksikalizasiya qılıw nátiyje-sida payda boladı. Bunday birikpeler quramındaǵı komponentler mánisi kóshpeli bolmaǵanlıǵı ushın frazeologiya emes, bálki jańa jasalmanı payda etedi. Bunday leksik jasalmalar da ele tolıq birikpegen halda tuwrı mánisli turaqlı uyıspalardı quraydı.
Birikpe atamalar. Tuwrı mánisli turaqlı sóz dizbegilerdiń taǵı bir túri birikpe atamalar bolıp tabıladı. Sóz dizbegilerdiń bul túrin birikpe atamalar dep atalıwına sebep olardıń málim dárejede terminlerge jaqınlıǵı bolıp tabıladı, sebebi birikpe atamalar da terminler sıyaqlı birikpe jaǵdayında bir túsinik ańlatadı.
Birikpe atamalardan kelip shıǵıs ulıwma túsinik onıń quramındaǵı komponentler mánisi menen baylanıslı bolıp, ol jaǵdayda kesim bólek túsinik mánisin ańlatadı hám baǵınıqlı bólek onıń nege xoslanganligini belgileydi yamasa mánis mólsherlengen túsinik kólemige shekem torayib baradı. Mısalı, agrar másele, islep shıǵarıw basqarması, «Ózbekstan hawazı», «Xalıq sózi» sıyaqlı sóz dizbegilerde birikpe termininiń mánis mánisi hákim bólekte bolıp, baǵınıqlı bólekler bolsa onıń nege tiyisli ekenligin kórsetip keledi.
Birikpe atamalar mánisi qanday xarakterde bolıwınan qaramastan, atalıwshı - nominativ ózgeshelikin ózinde saqlaydı, bul onıń mánisi hár eki bólek mánisi sintezinen kelip shıǵıwın kórsetedi.
Birikpe atamalar tiykarlanıp at gruppaında boladı, bul olardıń terminler menen baylanısın ayqınlaw kórsetedi: aylanba háreket, kvadrat teńleme, tepkili súzek, apostrof belgisi sıyaqlı. Biraq bul olardıń sóz gruppalarına salıstırǵanda shegaralanǵanlıǵın kórsetpeydi. Olar sapa ( arzan-girew), peyil (aypke buyırmeslik, hákisine almaw), usıllarda (keri jaǵdayda ) da ushıraydı.
Túrli shólkem, kárxana, shólkem, baspasóz ónimlerine berilgen atlar da turaqlı awqamdı payda etse, birikpe atamalar taypasına kiredi.
Kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegiler. Eki yamasa odan artıq ǵárezsiz sózlerden quram tapqan, quramındaǵı bóleklerdiń mánisi bólekan yamasa pútkilliginshe kóshken, metaforlıq mániste qollanılanılatuǵın, biraq birikpe pútkilliginshe bir nominativ mánis ańlatılatuǵın leksikalogik birliklerge kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegiler dep ataladı. Usıdan ayqın boladı, tuwrı mánisli turaqlı sóz dizbegiler menen kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegilerdiń parqı olardıń birigiw usılında emes, bálki mánis ózgeshelikinde bolıp tabıladı: olardıń birinde mánis turaqlı, ekinshisinde kóshken boladı. Salıstırıw: demokratiyalıq húkimet hám bilim bulaǵı. Mısallardıń birinshisinde hár ikkila bólek óz mánisinde, ekinshisinde bolsa bulaq sóziniń mánisi kóshken, metaforlıq. Sonday eken, birinshi awqam tuwrı mánisli turaqlı awqam, ekinshisi bolsa kóshpeli mánisli turǵın awqam bolıp tabıladı. Bul awqamlar ushın quramınıń barqa-rorligi, sóylewde pútinliginshe qollanıwı hám tilde tayın halda bar ekenligi olardıń ulıwmalastıratuǵın belgisi bolsa, quramındaǵı bólimlerde obrazliliǵiniń ámeldegi yamasa joqlıǵı, semantik qayta qáliplesken yamasa qáliplespegenligi olardıń ayrıqsha belgileri bolıp tabıladı. Joqarıdaǵı mısallardıń birinshisinde dáslepki úsh belgi ámeldegi, keyingi eki belgi joq ; ekinshi mısalda dáslepki tórt belgi bar, aqırǵısı joq. Awızı qulaǵında aralaspasında bolsa barlıq belgiler bar bolıp tabıladı.
Áne sol parıqlawshı belgilerge kóre kóshpeli mánisli turaqlı awqamlardıń eki túrin kórsetiw múmkin: parafrazalar hám frazeologizmler.