Bekniyazova Azada Sintaksislik páninen kurs jumíSÍ Tema

Juwmaqlaw
Frazeologizmler quramındaǵı sózler basqa ápiwayı birikpe degi sózlerge formaan uqsap qalıwı múmkin: Xatker Karimbaydıń qolı uzın, bul islerdi uddalaydi. Basketbolshınıń qolı uzın edi. Bunday jaǵdaylarda frazeologik mánis kontekstke qaray anıqlanadı. Frazeologizmleriniń grammatik tábiyaatı haqqında sóz barǵanda, olardıń ishki sintaktik qurılısı, paradigmatik formaları, sóz dizbegilerdiń sintaktik qurshawı hám olarda variantlanıw hádiyselerin analiz qılıw kerek bo'lad. Frazeologik sóz dizbegilerge grammatik noqatı názerden qaraǵanda, bunday sóz dizbegilerdiń bir xili sózge teń kelip teń mánili. Basqa hár qıylıları sóz birikpesine teń boladı, geyparaları gapke teń kelip, salıstırmalı tugak pikirdi ańlatadı. Mine sol ayrıqshalıqlarǵa qaray, frazeologik sóz dizbegilerdi grammatik tárepden daslep úshke bolıw múmkin:
1. Sózge teń kelgen frazeologik sóz dizbegiler; qolı ashıq (saqıy ), qolı qattı (sıqmar ), qattı qol (qatal ), kózi jolıngda (intizor), kózi tústi (kórdi), kóz qarası (perzenti) sıyaqlılar.
2. Sóz birikpesine teń kelgen frazeologik sóz dizbegiler; ko'nglidagini ashıp tasladı (sırın ayttı ), ózlerin ájaǵa eskilerdı teke dep júrdi (jalınıp júrdi), kózin shira basqa.
3. Gapke teń kelgen frazeologik sóz dizbegiler;keńesli toy tarqamas (hár bir jumıs máslahát menen bolsa jaqsı), qalǵan jumısqa qar yog'ar (hár bir jumıs óz waqtında bolıwı durıs ), oyni etag menen jawıp bolmaydı (ayıp - kemshiliklerdi jasırıp bolmaydı ). Ózge teń kelgen frazeologik sóz dizbegilerge morfologiyalıq tárepten qaraǵanda oday sóz dizbegilerden kelip shıǵıs kóshpeli mánis peyil, sapa, at hám usıl sóz tukumlariga teń keliwi múmkin[23;15]. Soǵan kóre sózge teń frazeologik sóz dizbegilerdi morfologiyalıq tárepden tiykarlanıp 4 ke bolıw múmkin.
1. Peyil frazeologik sóz dizbegiler; kózi jetti (biladi, túsinedi), ishi kúydi (qayǵırdı ), kewil qoydı (súydi).
2. Sapa frazeologik sóz dizbegiler: terisi qalıń (kemsalıyqa, itibarsız ), aq kewil (hújdanli), dúnyanı suw bossa topiǵına shıqpaydı (itibarsız, kemsalıyqa )
3. At frazeologik sóz dizbegiler: kóz qarası (perzent), ómir báhári (jaslıq ), aqıl shıraǵı (ılım), kóz boyamashılıq (aldaw ).
4. Usıl frazeologik sóz dizbegiler: bir jaǵadan bas shıǵarıp (dos sıpatında, birgelikte), jeń shimarib (jigerli túrde), bas kótermey (tinbay).
Frazeologik sóz dizbegiler gapda hár qanday bólek bolıp keledi.
a) iye wazıypasına kelgen frazeologik sóz dizbegi
b) kesim wazıypasında kelgen frazeologik sóz dizbegi
c) anıqlawshı wazıypasında kelgen frazeologik sóz dizbegi
d) tolıqlawısh wazıypasında kelgen frazeologik sóz dizbegi
e) hal wazıypasında kelgen frazeologik sóz dizbegi
Frazeologik sóz dizbegiler dúzilisi tárepden sóz birikpesi, ápiwayı hám qospa gáp formalarında keledi;
1. Sóz birikpesi formasındaǵı frazeologik sóz dizbegi
2. Ápiwayı gáp formasındaǵı frazeologik sóz dizbegi
3. Qospa gáp formasındaǵı frazeologik sóz dizbegi

Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Sh.Rahmatullaev. O‘zbek frazeologiyasining bazi masalalari, Toshkent, 1966, 9-58-b.
2. Sh.Rahmatullaev. Nutqimiz ko‘rki, Toshkent, 1970, 5-43-b.
3. U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili,Toshkent, 1992, 55-126-b.
4. Hozirgi zamon o‘zbek tili, Toshkent, 1957, 152-181-b.
5. A.Mamatov. Frazeologizmlarning shakllanish asoslari,Toshkent, 1996, 5-48-b.
6. Ya.Pinxasov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili, Toshkent, 1969, 51-55-b.
7. H.Jamolxonov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili, Toshkent, 2005,220-225-b.
8. Sh.Rahmatullaev. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati, Toshkent, 1978, 3-21-b.