Bekniyazova Azada Sintaksislik páninen kurs jumíSÍ Tema

1.1 Frazeologizmlerdıń tiykarǵı morfologiyalıq belgileri
Frazeologik birlik yamasa frazema, sóz dizbegi kelip shıǵıw tárepinen júdá áyyemgi bolsada, frazeologiya (sóz dizbegishunoslik) páni tariyxı bir neshe júz jıldı óz ishine aladı. Orıs filologliginde Frazeologik birlik lar menen izertlewshilerdiń XVIII ásirden baslap shuǵıllanıp kelisip atır. Atap aytqanda, M. v. Lomonosov orıs kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili sózligi rejesin dúzer eken, bunda sózler menen bir qatarda “xalıq (Rossiya ) naqıllari”,”frazeslar” hám “idiomatizmler” óz ańlatpasın tabıwı kerekligin bólek aytıp ótken edi. XX ásirdiń 60 -80-jıllarına kelip frazeologiya sırt el filologliginde bolǵanı sıyaqlı, ózbek filologliginde de tez pát penen ósti.
Frazeologiya teoriyasınıń dáslepki izertlewshisi, shubhasız, shveysar-fransuz filologi Sharl Ballı (1865-1947) esaplanadı. Ol óziniń “Stilistika ocherki” (1905) hám “Fransuz stilistikasi” (1909 ) atlı dóretpelerine sóz birlespeleri, yaǵnıy frazeologizmlarni izertlew etiwshi arnawlı baplar kirgizgen edi. Ol frazeologik birlespelerdiń sırtqı hám ishki belgilerin birbiridan parıqlaǵan edi. Onıń táliymatına kóre, bunday birlespelerdiń struktural qásiyetleri sırtqı belgileri, semantik tábiyaatı bolsa onıń ishki belgileri esaplanadi. Frazeologiya tiykarlanıp frazeologik birlespelerdiń semantik tábiyaatın, ishki belgilerin úyreniw menen shuǵıllanıwı kerek.
Frazeologiya (yun.phrasis — ańlatpa, sóz dizbegi hám... logiya) — 1) filologiyanıń tildiń frazeologik quramın (. Frazeologizm) onıń házirgi jaǵdayında hám tariyxıy rawajlanıwında tekseriwshi bólimi; 2) arnawlı bir tildegi frazeologizmlar kompleksi.
Filologiya bólimi retindegi frazaeologizmlar dıń tiykarǵı dıqqate'tibori frazeologizmlar tábiyaatın hám olardıń kategorial belgilerin úyreniwge, sonıń menen birge, frazeologizmlerdıń sóylewde qollanıw nizamlıqların anıqlawǵa qaratıladı. Frazaeologizmler dıń eń zárúrli mashqalası frazeologizmlarni nutkda payda etinadigan (yaǵnıy aldınan tayın bolmaǵan ) sóz birikpelerinen parıqlap, ajıratıp alıw hám sol tiykarda frazeologizmlerdıń belgilerin aniqlaw bolıp tabıladı. Idiomafrazeologizmler, frazeologik birikpeler hám turaqlı gápler (naqıl hám maqallar, gapke teń basqa frazeologizmler) ortasındaǵı arnawlı bir ayırmashılıqlarǵa qaray kóplegen izertlewshilerdiń frazaeologizmler ni 2 qıylı: tar hám keń mániste túsinediler. Onı keń mániste túsinilgende, Frazaeologizmler sheńberine naqıl hám maqallar, folklorǵa tán turaqlı gápler, birpara baylanıs formaları (qutlıqlaw, xoshlasiw gápleri) da kiritiledi. Biraq bul másele, yaǵnıy Frazaeologizmler dı keń mániste túsiniw máselesi elege shekem tartıslı bolıp qalmaqda.

Frazaeologizmlerdıń tiykarǵı wazıypaları yamasa máseleleri: frazeologik quramdıń izbe-izligin aniklash hám sol munasábet menen frazeologizmdıń belgi (lik) ózgeshelikin úyreniw; frazeologizmlwr omonimiyasi, sinonimiyasi, antonimiyasi, polisemiyasi hám variantdarlıǵın xarakteristikalaw ; frazeologizmler quramında qollanıwshı sózler hám olarǵa tán mánislerdiń ayriqsha qásiyetlerin aniklash; frazeologizmlerdıń sóz gruppaları menen óz-ara munasábetlerin aydınlastırıw; olardıń sintaktik rolin aniklash; frazeologik birlikler quramında sózlerdiń jańa mánisleri payda bolishini úyreniw hám basqa frazaeologizmler frazeologik birliklerdi ajıratıw principlerin, olardı úyreniw, klassifikaciyalaw hám sózliklerde xarakteristikalaw metodların islep shıǵadı. Frazeologizmde de islep shıǵılǵan ayriqsha, hár túrli metodlar tiykarında tildiń frazeologik quramı túrlishe: struktursemantik, grammatik, wazıypa tiykarlarǵa kóre klassifikaciya etiledi. Struktursemantik klassifikaciya principi tiykarǵı esaplanadı.

Frazaeologizmler filologiyanıń ǵárezsiz tarmaǵı retinde 20 -ásirdiń 40 -jıllarında orıs filologliginde payda bolǵan. Onıń dáslepki qáliplesiwine orıs ilimpazları A. A. Potebnya, I. I. Sreznevskiy, A. A. Shaxmatov dóretpelerinde tiykar salınǵan bolsa, turaqlı (turaqlı ) sóz birikpelerin bólek filologiya bólimi — F. de úyreniw máselesi 20-40 -jıllardaǵı oqıwmetodik ádebiyatlarda — Ye. D. Polivanov, S. Abakumov, L. A. Bulaxovskiy dóretpelerinde kóterip shıǵılǵan. Batıs Evropa hám Amerika filologliginde frazeologizm filologiyanıń bólek bólimi retinde ajratilmaydi.
Frazeologiya” termini grekshe “fraza” (phrasis - ańlatpa, sóylew oramı ) sózinen alınǵan bolsa -de, turkiyshunasliqda daslep bul termin túrlishe mánislerdi ańlatıw ushın xızmet etken. Mısalı, XIX asirde jasaǵan túrkiyshunas alım Xatker Kozimbek (1802-1870) sol dáwir dástúrlerineden kelip shıǵıp, orıs tilinde jazılǵan basqa suwretleytuǵın grammatikalarda bolǵanı sıyaqlı óz shıǵarmasında “fraza” sózin “gáp”, “gap” (predlojenie) mánisinde qollaǵan7. “Frazeologik birikpe” delingende bolsa sózden iri til birliklerin túsingen. Ol turkiy tiller degi peyiller haqqında maǵlıwmat berer eken, ǵam jew, payda bolıw, qayǵı jew sıyaqlı til birliklerin “quramlı peyiller” (“sostavnie glagoli”) dep anıqlama bergen. Azerbaydjan filologları B. Qoyshızoda hám F. Og'azoda “Turk tili grammatikasi” shıǵarmasında til iliminiń bólimleri haqqında pikir júrgizip, “Semasiologiya”, “Stilistika” atamaları menen menen birge sol dáwirde filologiyada keń qollanıwda bolǵan “idiomatizm” atamasına qarsı bolıp esaplanıw “idiotizm” sózin isletgen. Avtorlar bul shıǵarmasında turk tilindegi idiomalarga tiyisli basqa salıp qoyıw, boshga túsiw, kóz ko'rmoq, kózum (sendin) suw ıshıw sıyaqlı birliklerdi mısal retinde keltiredilar. Ulıwma, frazeologiya turkiyshunoslikda salıstırǵanda jas tarawlardan biri esaplanadi, sebebi onı sistemalı túrde úyreniw tek asirimizdiń 40 -50-jıllarına kelip baslandı. Turkiy tillerdiń grammatik qurılısın uyreniwshi izertlewshilerdiń bólim (komponent) larga ajralmaytuǵın birikpelerdiń sóylewde qollanıw qásiyetlerine de áhmiyet berip kelgenler. Bunday birikpelerdiń funksional tárepten sózge jaqın ekenligin esapqa alıp, ayırım turkiyshunoslar olardı leksik sóz birikpeleri yamasa leksik birlikler (leksik birlespeler), dephisoblaganlar hám de sintaksis yamasa sóz soǵılıwı tarawlarınıń úyreniw ob'ekti sheńberine kirgizgenler. Basqa izertlewshilerdiń bolsa bunday birikpelerdi leksikalizatsiyalasqan birikpeler yamasa leksik mániske iye bolǵan jumıq birikpeler dep esaplap, olar sintaksiske da, sóz soǵılıwına da tiyisli bolmay, filologiyanıń ǵárezsiz úyreniw obyekti bolıwı kerek, degen pikirdi alǵa súrgenler Sonıń menen birge turkiy tillerde FBlar gaptıń ajıralmaytuǵın bólekleri bolıp, olar leksikologiya yamasa frazeologiyanıń úyreniw obyekti bolıwı kerek, degen qarawlar da 60 -jıllardayoq júzege kele baslaǵan edi. Turkiy frazeologiyanıń baslawshıları, hesh qanday, S. K. Keńesbaev hám Sh. O Raxmetullaevlar esaplanadı. Olardıń 40 -jıllardıń ekinshi yarımı hám 50-jıllarda júzege kelgen izertlewleri turkiy frazeologiyasınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında úlken rol oynadı. Sol waqıtlarda qorǵaw etilgen kandidatlik dissertatsiyaları da turkiy frazeologiyanıń rawajlanıwında sezilerli ız qaldırdı. Keyingi qırıq - ellik jıl dawamında turkiy tiller degi frazemalardi intensiv úyreniw salasında zárúrli tabıslar qolǵa kirgizildi. Bul dáwirde S. N. Muratovtıń “Turkiy tillerde turaqlı sóz birikpeleri” (1961) atlı monografiyası, Sh. Ol. Raxmetullaevtıń “Ózbek frazeologiyasiniń ayırım máseleleri” (1966 ), G. A. Bayramovtıń “Azerbaydjan tili frazeologiyasining tiykarlari” (1970), G. X. Axunzyanovtıń“Idiomalar” (tatar tili materialları tiykarında izertlew, 1974), Z. G. Uraksinniń “Basqa tili frazeologiyasi” (1975), M. F. Chernovtıń “Házirgi zaman tili frazeologiyasi” (1988), N. Sh. Shammaevanıń “Ingliz hám turkmen tillerindegi frazeologik birliklerdiń sıyaqlı izertlewi” (1994) atlı doktorlıq dissertatsiyaları, bir qansha monografiyalar, kandidatlik dissertatsiyaları ilimiy maqalalar jaratıldı. Orıs filologliginde bolǵanı sıyaqlı turkiyshunoslikda da frazeologiya sheńberin tar hám keń mániste túsiniw eli dawam etip kelip atır. Atap aytqanda, S. K. Kenesbaevtıń pikrine qaraǵanda, frazeologiya sheńberine keń mániste barlıq turaqlı birikpeler (naqıllar, maqallar, idiomatik birikpeler, sózlerdiń idiomatik emes, turaqlı frazeologik gruppaları hám jup sózler) kiredi. Olardı birlestirıwshı ulıwma ózgeshelik turaqlılıq hám tilde tayın halda ámelde barlıq bolıp tabıladı.