Bekniyazova Azada Sintaksislik páninen kurs jumíSÍ Tema

1.3 Frazeologizlerdıń sintaksislik belgileri
Parafraza - kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegilerdiń bir túri. Sóz dizbegi tártibindegi komponentlerden biri yamasa barlıǵı kóshpeli mániste bolıp, sóz dizbeginiń mánisi olardıń sintezinen quram tapqan, bir túsinikti bildiriwshi leksikalogik birlikler parafrazalar dep ataladı. Olar birikpelerde júz bóliwshi semantik ta-raqqiyot nátiyjesinde júzege keledi. Mısalı, atız Malikasi sóz dizbegindegi Malika sóziniń mánisi kóshken, semantikasi ózgergen bolıp, odaǵı qızıqlıq, gózzallıq mákkege kóshirilgen.
Parafrazalar tómendegi ayriqsha qásiyetleri menen basqa turaqlı sóz dizbegilerden parıqlanıp turadı :
1. Parafrazalar til hádiysesi bolıp tabıladı, sebebi parafraza mártebesi berilgen turaqlı awqamlar sóylew processinde tuwılmaydı, tilde aldınan tayın halda ámeldegi boladı : poeziya sultanı, turmıs bulog'i, azatlıq atawı, kunchiqar mámleket sıyaqlı.
2. Parafrazalar quramında neshe sóz bolıwınan qaramastan, tek bir túsinikti bildiriwshi mániske iye boladı. Mısalı, kók keme kapitani parafrazasi qos anıqlawshılı quramalı birikpe bolıwına qaramastan, paxta teriw mashinasin «basqarıwshı», «aydawshı» mánisingine ańlatadı.
3. Parafrazalar mánisi eger bir túsinikke tiykarlansa da, ol jaǵdayda qosımsha mánisler de bolıwı múmkin. Joqarıdaǵı atız Malikasi parafrazasi «mákke» mánisin bildiriliwi menen onıń gózzallıǵına da belgi etedi.
4. Parafrazalar óz denotatini súwretlew ózgeshelikine iye: bilim bulog'i - kitap, moyqálem iyesi - súwretshi, ılım zahmatkeshleri- ilimpazlar, ekonomikanıń qan tamırı - temirjol, Tasǵuzar-Baysın-Qumqorǵan temirjolı, diyqanshılıqtıń qan tamırı - salma hám kanallar sıyaqlı.
Parafrazalar gruppalar tárepinen tiykarlanıp atlarda, geyde peyillerde ushraydı : qálem ahli, turmıs aynası, arqayinliq qorıqshıları ; ámelge minmoq, ándiyshege barıw sıyaqlı.
Kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegilerdiń taǵı bir túri frazeo-logizmlar bolıp tabıladı. Quramındaǵı bólimler ortasında sintaktik baylanıs mav-jud bolmay, tilde ilgerinen bir sintaktik bólek yamasa gáp retinde turaqlı ámeldegi bolǵan, quramındaǵı bóleklerdiń mánisi bólek yamasa pútkilliginshe kóshken halda qollanılatuǵın, leksik-semantik tárepten bir leksikalogik birlikke teń keletuǵın kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegilerge frazeologizmlar dep ataladı. Mısalı, awızı qulaǵında hám bası aspanǵa jetti birikpe hám gáp jaǵdayındaǵı frazeologizmlar joqarıdaǵı tariypga kóre analiz etilse, olardıń hár ikkilasida:
1) sóz dizbegi quramındaǵı bólekler ortasında sintaktik baylanıs joq ;
2) mánis pútkilliginshe kóshken;
3) gapke teń sóz dizbegi;
4) bir leksikalogik birlik (kewilli, minnetdar );
5) turaqlı turaqlı til birligi jaǵdayı kórinetuǵın boladı.
Filologiyanıń bul tarawı XX ásirdiń 60 -jıllarından baslap, orıs hám ózbek filologliginde keń izertlew etip kelinip atır. Ózbek filologliginde de bul sahada iri-iri ilimiy izertlew jumısları jaratılǵan, monografiyalar jazılǵan hám sózlikler dúzilgen. Soǵan qaramay, bul tarawdıń ayırım tárepleri menen tartısliginsha qalıp kelip atır. Bular :
1. Áwele, termin haqqında. Leksikologik ádebiyatlarda bul aqsha -de frazeologiya, frazeologizm, frazema atamaları ámeldegi bolıp, olardıń hár birinen óz ornında paydalanilmayapti. Tiykarınan, «frazeologiya»- filologiyanıń frazeologik birlikler haqqında táliymat beretuǵın arnawlı tarawı, «frazeologizm»- frazeologik sóz dizbegilerdiń jámi, «frazema»- bir leksikalogik birlikke teń sóz dizbegi;
2. Frazeologizmler semantik hádiyse ekenligi esapqa alınıp, olardıń turaqlı birikpe ekenligi biykar etińip atır, bunda olar frazeologizmler quramındaǵı ayırım sózlerdiń ornın almastırıw yamasa olardıń ornına basqa sóz qoyıw múmkinligin tutıp atır ;
3. Frazeologizmlerdı leksikalogik birlik retinde olardıń forma hám mánis munasábetlerine kóre túrlerin anıqlaw menen shegaralanbaqta.
Sonday pikirler beriliwine qaramastan, frazeologizmlar muz-lit bar mánis ańlatatuǵın sóz birikpesi yamasa predikativ qosılma qálipindegi til birligi bolıp tabıladı. Pútin bir mánis beriwine kóre ol sózge uqsaydı da, frazeologizm sub'yektning obyektke munasábetin bildirgenligi hám metaforaiyligi menen sózden parıq etedi de. Lekin, baribir, tilde bir leksikalogik birlik retinde qabıl etiledi. Mısalı, qoy awızınnan paqal almaǵan frazeo-logizmi juwas sózine teń.
Frazeologizmler sózler birliginen quram tapqan birikpe yamasa predikativ qosılma qálipli sonda da, sóylew processinde birikpe yamasa predikativ qosılma sıyaqlı júzege kelmeydi, bálki tilde tayın leksikalogik birlik retinde bar ekenligi halda sóylew ushın sondaylıǵınsha saylanadı. Sebebi olar sóylew birligi emes, til birligi bolıp tabıladı.

Frazeologizmler sózler sıyaqlı forma hám mánis pútkilliginshe iye, sebebi sózler dawıslardan quram tapqanı sıyaqlı, frazemalar da sózlerden quram tabadı : ko'ngli bos - mıyırban, bası aspanǵa jetti - kewilli sıyaqlı. Biraq frazemalar quramındaǵı sózler óz mánis ǵárezsizligine iye emes. Ulıwma mánis sóz dizbegi quramındaǵı sózler jıyındısınıń kóshpeli mánis-sidan kelip shıǵadı. Sol sebepli birikpe quramındaǵı bir neshe sóz pútkilliginshe gapde bir sintaktik bólek wazıypasında keledi: Kóz ashıp jumqunsha barıp keldi gápinde kóz ashıp jumǵansha pútkilliginshe hal bolıp tabıladı.

Frazeologik mánis obrazlı hám ózine tartatuǵınlı boladı, usınıń menen ol ápiwayı leksik mánisli sózlerden parıq etedi: qupiya - jeń ushında, kewilli - awızı qulaǵında sıyaqlı. Bunday mánisler túrlishe júz beredi:
1) sóz dizbegi quramındaǵı sózlerden biri arqalı : ashshı gáp, gáp-dıń duzı sıyaqlı ;
2) komponentlerdiń ulıwma mánisi tiykarında : awızı qulo-g'ida, tili tutildi sıyaqlı
3) quramındaǵı komponentlerdiń mánislerine baylanısız halda : juldızdı benarvon uradi, júregine et siymaydi sıyaqlı hám b.
Frazeologizmlerdıń áne sol sintaktik-semantik ózgesheliklerin esapqa alǵan halda olardı úshke ajıratıw múmkin:
1. Frazeologik pútinlikler.
2. Frazeologik shatispalar.
3. Frazeologik qosılmalar.
Frazeologik pútinlikler. Quramındaǵı sózlerdiń mánislerine baylanıslı, usılarǵa tiykarlanǵan ulıwmalastıratuǵın kóshpeli mánili turaqlı sóz dizbegiler frazeologik pútinlikler dep ataladı. Mısallar: Ele ne boladı, ne joq, toydan aldın naqıra shalaberedi bular (H. Hakimzoda). Ele da kósheler joq tússe jalaǵanday (G'. Ǵulom.).
Frazeologik pútinliktiń mánis qásiyetleri bir awqamdıń tuwrı hám kóshpeli mánislerde qollanıwında jáne de ayqınlaw kórinedi:
-Afandi! Sıra awızıńızdı ashpadıńız-ya?
-Awız ashıw bunnan kem bola ma? -dedi afandi.-Esneyberip, awızımning jırtılıwına sal qaldı-ǵoy! («Afandi kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrrińleri» den). Kóplegen frazeologik pútinliklerde olardıń ulıwma mánisi-ni quramındaǵı komponentlerdiń konkret, tuwrı mánisleri tikkeley kórsetip turmaydı. Bul túrli sebeplerge kóre júz beredi:
1) frazeologik pútinlik ózi jaratılǵan tarawdan basqa tarawdıń-ga kóshirilganda: mum tishlamoq sóz dizbegi daslep kásiplerge tán sóz dizbegi bolıp, keyinirek mánisi keńeyip, «sóylemewlik» mánisinde qollanıla baslaǵan ;
2) frazeologik pútinlikler tiykarında bórttirip aytılǵan gáp, metafora bolǵan -de: ózi de qırıq qazandıń qulaǵın tisleydi (janlı sóyleshiden);
3) frazeologik pútinlikler túrli psixik jaǵdaydı, abstrakt tushun-shalarni ańlatpalaganda: qabaǵınan qar jawıw, pıǵanı pálekke shıǵıw sıyaqlı.
Frazeologik shatispalar. Sóz dizbeginen ańǵarıwılatuǵın mánis onıń quramındaǵı sózlerdiń mánislerinen kelip shıqpaytuǵın, olar arasında patensial baylanısıw ámeldegi bolmaytuǵın kóshpeli mánisli turaqlı sóz dizbegilerge frazeo logik aralaspalar dep ataladı : tońın teris kiyiw, qolın juwıp qoltiǵina urıw, ókpesin qoltıqlaw sıyaqlı. Bunday sóz dizbegiler mánis tárepinen frazeologik pútinliklerge salıstırǵanda talay taraqqiy etken boladı. Frazeologik shatıspada sóz dizbegi mánisi menen sóz dizbegi quramında sózler mánisi bir-birinen uzaqlasqan, hátte oǵan keri bolıwı túsiniledi.
Tómendegi mısalǵa itibar beriń: «Bastı alıp shıǵıp ke-tish» qanday fojealar, qanday kórgilileriniń nátiyjesi bolǵanligin házirgi adamlar esten shıǵarǵan, jaslarǵa bolsa hátte kúlkili tuyiliwi múmkin: shıǵıp ketken adam basın qoyıp ketermedi? (A. Qahhor).
Frazeologik chatishmalarni bir tilden ekinshi tilge tuwrıdan-tuwrı awdarmalaw múmkin bolmaydı, bir tildegi shatıspanıń ekinshi tilde tap sonday mánis beretuǵın ekviva-lenti (alternativı ) ni qıdırıwǵa tuwrı keledi, sonda ǵana awdarma tuwrı shıǵadı. Sonıń ózi frazeologik shatısǵanıń haqqındası belgileytuǵın tiykarǵı ólshew bolıp tabıladı. Haqıyqatlıqtan da, «ǵarbızı qoltiǵinan tústi», «bası aspanǵa jetti», «attan tusse de, egerde túspeydı» sıyaqlı frazeologik shatispalardı sóz dizbegiler quramındaǵı sózlerden kelip shıǵıp awdarma etilse, mazmunan sóz dizbeginen názerde tutılǵan maqsetke erisilmeydi.
Ańǵarıwıladiki, frazeologik pútinlikler menen frazeologik shatıspalar ortasında málim ulıwmalıq bar, biraq olardı bir-biri-den parıqlawshı belgiler de bar. Bul ayırmashılıqlar tómendegishe:
1. Frazeologik shatıspalardı mánis tárepinen bir sózge teń desa boladı, frazeologik pútinliklerde bolsa mánis tuwrıdan-tuwrı bir sózge teń deyiw qıyın oǵan potensial ekvivalent (alternativ ) bóle aladı.
2. Frazeologik shatıspada sóz dizbeginiń mánisi komponentlerdıń mánislerine baylanıslı emes, olardan kelip shıqpaydı, frazeologik pútinliklerde bolsa sóz dizbeginiń mánisi komponentlerge tán mánislerdiń potensial sintezinen ibarat.
3. Frazeologik shatispada sóz dizbeginiń mánisin shatıspa quramındaǵı sózler mánisi menen anıqlama berip bolmaydı, frazeologik pútinlikte bolsa múmkin.
4. Frazeologik shatispada sóz dizbegi quramındaǵı sózler óz lek-sik mánislerin saqlamaydı, frazeologik pútinlikte bolsa olar óz mánislerin bólek bolsa da saqlap qaladı.
5. Frazeologik chatishmada sóz dizbegi quramındaǵı komponentler arasında grammatik baylanıs «jańlı» emes, frazeologik pútinlikler komponentleri arasında bolsa bólek «jańli» sintaktik baylanıs bar.
Bul ayırmashılıqlar olardı bir-birinen ajıratıw ushın xızmet etedi.
Frazeologik qosılmalar. Polisemiya haqqında gáp barǵanda aytıp ótildiki, kóp mánisli sózler sóylewden (kontekstten) sırtda tek tiykarǵı mánisine ańlatpalap, onıń basqa qosımsha mánislerin anıqlap bolmaydı. Polisemantik sóz-larning mánisi óz mánisinden basqa mánislerdi qorshaǵan sózlerge baylanıslı. Bul, ásirese, sózdiń óz hám kóshpeli mánislerin anıqlawda ayqın sezilip turadı, óz gezeginde, kóp mánisli sózlerdiń mánisleri erkin hám baylanıslı bolıwın da kórsetedi.
Sózden tikkeley ańǵarıwıwshı mánis erkin mánis, sózlerdıń uyusip keliwi nátiyjesinde reallasıp keletuǵın mánis baylanıslı mánis dep ataladı. Sózlerdiń uyusip keliwi nátiyjesinde payda bolatuǵın bunday kóshpeli mániske frazeologik bog'li mánis de dep ataladı.
Frazeologik bog'li mániske iye bolǵan sózdiń sóylew degi ámeldegi túri awqamlarda túrlishe boladı. Mısalı, duz sózi bólek alınǵanda palaw duzın ańlatsa, gapning duzı awqamında , «maǵz» mánislerin ańlatadı. Bul mánisler pútkil awqamnan kelip shıǵadı, sebebi awqam quramındaǵı kompo-nentlardan birewiniń kóshpeli mániste keliwi buǵan sebep boladı. Bul orında frazeologik birliktiń payda bolıwına tiykar awqam quramındaǵı kóshpeli mánis - sóz sonda da, úyispe quramındaǵı komponentlerden biri kóshpeli mánistiń kelip shıǵıwına derek boladı, ekinshisi mánistiń reallasıwı ushın málim sharayat jaratadı.
Komponentlerinen birewiniń kóshpeli mánisine tiykarlanatuǵın hám komponentlerine tán ǵárezsiz mánis orayların saqlap qalatuǵın awqamlar frazeologik qosılmalar dep ataladı. Mısalı, aqli bar shaynaydı gapdıń duzın («Folklor»dan).
Bir sózdiń tuwrı mánisi menen sóz dizbegindegi baylanıslı mánisi tómendegi tekstte jáne de ayqınlaw kórinedi: Baǵdıń guli sol kúnlerde haqıyqattan da baǵdıń gúli bolıp turiptıda! Anıq, gúl sózi birinshisinde óz, ekinshisinde kóshpeli mániste, soldıń ushın ekinshi sóz dizbegi frazeologik qosılmaga aynalǵan.
Taǵı mısallar : úydiń esigi - baxıt esigi; ashqıltım miyweler - ashqıltım -ashqıltım gápler hám b. Frazeologik qosılmalar quramındaǵı komponentler kóbinese anıqlawshı munasábetinde boladı : jeńistiń gilti, jigitlerdiń guli, salmaqli jigit, temir shıdamlılıq sıyaqlı.
Frazeologik qosılmalar quramındaǵı komponentlerdiń mánis ǵárezsizligi joǵala barıwı tárepinen málim dárejede frazeologik pútinliklerge uqsaydı, biraq olar ayırım qásiyetleri menen bir-birinen parıq etedi:
1. Frazeologik qosılmanıń mánisi sóz dizbegi quramındaǵı kóshpeli mánisli bólek mánisine tayanadi, frazeologik pútinlik mánisi sóz dizbegi quramındaǵı sóz mánisleriniń jıyındısınan kelip shıǵadı.
2. Eger sóz dizbegi quramındaǵı bóleklerden tek birewiniń ma'-nosi ko'chgan bolsa, olardıń frazeologik qosılma yamasa frazeologik pútinlik ekenligi komponentler mánisleriniń qaysı dárejede sintezlanganiga baylanıslı. Mısalı, qattı gáp (frazeologik qosılma ) sóz dizbegine salıstırǵanda qattı qol (frazeologik pútinlik) sóz dizbeginde mánis sintezlesiw kúshli.
3. Sóz dizbegi quramı eki sózden artıq bolsa, frazeologik pútinlik boladı, sebebi frazeologik qosılmalarda bunday jaǵday kem ushraydı.
4. Frazeologik pútinlikte sóz dizbegi bir sintaktik bólekti (ashıq qol jigit - anıqlawshı -anıqlanmish), frazeologik qosılmada bolsa eki bólekti (ashıq gáp - sol gápinde ashıq - anıqlawshı, gáp - anıqlanıw) payda etedi.
Frazeologik polisemiya, (sinonimiya, omonimiya antonimiya). Frazeologizmlar da leksikalogik birlik retinde kóp mánislilik ózgeshelikine hám óz sinonim, omonim, antonimlarine iye:
1. Frazeologizmlar ózi qandayda bir birikpe yamasa gapning tuwındı - kóshpeli mániste qollanǵan jaǵdayı bolıwına qaramay, taǵı semantik taraqqiy etiwi hám kóp mánislilikti qáliplestiriwi múmkin. Mısalı, bas kóteriw frazemasi: 1) sawalıw, 2) qaraw, 3) kóterilis qılıw ; janın alıw frazemasi bolsa : 1) óltiriw, 2) ruhan eziw, 3) azaplamoq mánislerin bildiredi.
2. Frazeologik sinonimler: jani xalqumina keldi, esi shıǵıp ketti; taqatı toq boldı, taqat kesesi toldı; terisine siymadı, bası aspanǵa jetti sıyaqlı.
3. Frazeologik antonimler: istarasi ıssı - shorı suwıq ; kókga kóteriw - jerge urıw ; qolı uzın - qolı qısqa ; kewli aq - kewli qara sıyaqlı.
4. Frazeologik omonimlar: ústinen shıqtı I - qandayda bir waqıya -hádiysediń ústine barıp qalıw hám ústinen shıqtı II - atqardı ; kóz jumdı I - waz keshti, kóz jumdı II - kórip kórmegenge alıw, kóz jumdı III - óldi sıyaqlı.
Frazeologizmlarning dúzilisine kóre túrleri. Frazeologizmlar tek mánis qásiyetlerine kóre emes, bálki ózleriniń gram-matik qurılısı mánisine kóre de óz-ara parıq etediler. Mısalı, málim bir tekstti sintaktik analiz qılıwda, frazeologik qosılmalarning komponentlerin sintaktik bólekler retinde ulıwma analizge bo'ysindirish múmkin, biraq frazeologik pútkil-lik hám frazeologik shatıspalar haqqında gáp barǵanda, búydew qıyın. Bul olardıń quramındaǵı bólimlerdiń qaysı dárejede pıtısıp, ajıralmaytuǵın bóleklerge aylanıp qalǵan -qalmaǵanligine baylanıslı. Sol tárepten, frazeologizmlerdıń grammatik qurılısı - dúzilisine kóre qásiyetlerin bólek úyreniw áhmiyetsiz emes, kerisinshe, olardı tiplerge ajıratıwda, mánisin ashıp beriwde úlken múmkinshilik jaratadı.
Soǵan kóre frazeologizmlerdıń dúzilisin tómendegishe ańlatıw múmkin:
1. Frazeologizmlerde sintaktik birigiwdiń hámme túrleri óz sawleleniwin tapqan, olarda birikpege teń qurılıslı sóz dizbegiler de, gapke teń qurılıslı sóz dizbegiler de bar.
2. Frazeologizmler, áyne bir waqıttıń ózinde, de birikpege teń, da gapga teń formaǵa kirey alıwı múmkin: ko'ngilni kóteriw - kewildi kóterildi, ashıq kewil - kewilli ashıq sıyaqlı.
3. Frazeologizmlarda birikpe jılawq hám jazıq boladı, sebebi frazeologizmlar quramındaǵı sózler ekinen artıq (jazıq ) boliwi da múmkin: tas júrek, jerge qaratıw (jılawq), gápin awızından olmoq, tırnaq astından kir qıdırıw (jazıq ) sıyaqlı.
4. Birikpege teń frazeologizmlerdıń kópi ekinshi dárejeli bólekler munasábetinen dúziledi: jan qulaǵı menen esitiw, mennen ketemen degenshe, iyesine jetkeshe sıyaqlı.
5. Gapga teń qurılıslı frazeologizmlerdı anıqlawda, ádetdegi ǵárezsiz iye-kesimlik munasábeti ámeldegi yamasa joqlıǵına ámel qılıw kerek.
Sol sebepli «awzıń qáne desa, qulaǵın kórsetiw» sıyaqlı sóz dizbegiler bir pútkil halda grammatik mániske iye bolǵanı sebep gápke emes, birikpege teń bolıp tabıladı.
5. Frazeologizmlerde qospa gapli, kóshirme qospa gapli sóz dizbegiler de ámeldegi: Qushbegi menen shovla yemaydi, tırnaǵı kuyadi; Qızım, saǵan aytaman, kelinim, sen esit sıyaqlı.
Sonday eken, frazeologizmler leksikalogik birlik retinde tek leksik ayrıqshalıqlardı emes, bálki grammatik ayrıqshalıqlardı da ózinde sáwlelengenlestirgen quramalı til birligi bolıp tabıladı.
Idiomalar. Idioma sózi grekshe «o'ziga xos», «o'z ózgeshelikli» degen mániske tuwrı keledi. Soǵan kóre idiomalar da frazeologizmlar hám «leksikalizatsiyalashgan» sózlerdiń bir kórinisi bolıp tabıladı. Sol sebepli bolsa kerek idiomalar haqqında gáp bergende, olardı frazeologizmlarning frazeologik chatishmalar, frazeologik pútinlikler hám frazeologik qosılmalar menen birge tórtinshi túri de dep, olardan basqa bólek til birligi de dep baha berilmeydi. Buǵan sebep idiomalar kóshpeli mánililik tárepinen frazeologizmlerge uqsase de, geyde olardıń bunday mánisti awqam formasında emes, bálki bir sóz sheńberinde ańlatıwında da bolsa kerek.
Usıdan ayqın boladı, idioma termini ayırım sózdi de, sózler uyıspasın da óz ishine aladı. Sebebi idioma termininiń mánisin frazeologik shatispalar sheńberi menen shegaralaw mum-ashıw, biraq sol klassifikaciyada kóshpeli mánisi quramındaǵı tek bir sózge tiykarlanǵan frazeologik qosılmalarni esapqa alınsa, idiomalarsı taǵı turaqlı awqamlardan jalǵız sózge tárep tartadı.
Ulıwma, idiomalar, bir tárepden, mánis rawajlanıwına kóre, frazeologik shatıspalarǵa uqsap ketse, ekinshi tárepten, bir sózdiń mánis rawajlanıwına tıykarlanıwı tárepinen frazeologik qosılmalarga uqsap ketedi.
Kóshpeli mánisi dáslepki kóshpeli mánisinden uzaqlasip, olar menen omonimlik dárejesine jetken yamasa turaqlı mániste qollanılıwın derlik joǵatıp, kóshpeli mánistegine isletetuǵın sózler idiomatik sózler dep ataladı.
Sonday eken, idiomatik sózler sózlerdiń omonimik jaǵdayınan yamasa túrli sebepler arqalı konkret mánistiń abstraktlasiwdan kelip shıǵadı.
Mısallar : quwırıw : 1) piyazdı quwırıw, 2) urısıw ; zaqım-ta: 1) materiya, 2) bosań ; shaytan : 1) diniy perishte, 2) tentek, hayyar shaxs ; terlew: 1) islep, jismonan, 2) sın pikirden, eskertiwden hám b.
Bir sózdiń kóshpeli mánisine tıykarlanıwına kóre frazeologik qosılmalar menen idiomalar bir-birine uqsaydı, lekin mánis kóshiwi olardıń hár birinde hár túrlı keshedi. Usınıń sebepinen olar bir-birinen parıq etedi. Bul ayırmashılıqlar tómendegiler:
1. Idiomatik sózde kóshpeli mánis bir sózdiń ózine baylanıslı boladı : Awa, bul gápiń jayında. Keshe jıynalısta rosa duzlawdı sıyaqlı. Frazeologik qosılmada kóshpeli mánis sóz dizbegindegi hár eki sózge baylanıslı boladı : Sizge aytatuǵın ashıq gápim - sol.

2. Idiomatik sózlerde dáslepki leksik mánis unutiladi, dáslepki mánis menen idiomatik mánis ortasındaǵı baylanıs úzilis dárejesine keledi: Bul gezek azǵantay qaptal berdi, mennen azǵana da jaqsılıq kútpe sıyaqlı. Bul tárepten idiomalar bólekan frazeologik pútinlikke de uqsap ketedi: otday bolıp ketti sıyaqlı. Biraq parq sonda, bul sóz dizbegindegi «ottay» sózin idioma retinde sóz dizbeginen ajıratıp bolmaydı. Frazeologik qosılmalar ádetde bir sózdiń eki mánisi - tuwrı hám kóshpeli mánislarine tiykarlanadı.

3. Idiomatik sózlerdiń mánis rawajlanıwı sózlerdi omonimlik dárejesine alıp keledi: látte - materiya, látte - bosań sıyaqlı. Frazeologik qosılmalarda bolsa mánis rawajlanıwı bul dárejege jetpeydi: palawdıń duzı, gáptiń duzı hám b.
Juwmaq mınada, idiomatik sózler óz mánis rawajlanıwına kóre frazeologik sóz dizbegilerge, ásirese, frazeologik shatispalarǵa (bir sózge teńligi tárepinen) uqsaydı, biraq idiomalarda dast-labki mánis menen kóshpeli mánis ortasındaǵı baylanıstıń bir-birinen uzaqlasıwı sóz dizbegilerdegi salıstırǵanda kúshli boladı.