Beloklar aminokislotalardan dúzilgen hám organizmlerdiń dúzilisi hám turmısında tiykarǵı rol atqaratuǵın joqarı molekulyar azotli organikalıq elementler bolıp tabıladı

Reje:
Kirisiw…………………………………………………………………3

1. 
   Tiykarg’i bo’lim.
   
   1. 
      Beloklardı úyreniw………………………………………………..5
      
   2. 
      Beloklardin’ klassifikaciyasi……………………………………..12
      
   3. 
      Qurami ha’m du’zilis……………………………………………..17
      
   4. 
      Ximiyaliq ha’m fizikaliq o’zgeshelikleri………………………...29
      
2. 
   Juwmaq……………………………………………………………….35
   

Paydalanilg’an a’debiyatlar……………………………………..36

Kirisiw
Beloklar aminokislotalardan dúzilgen hám organizmlerdiń dúzilisi hám turmısında tiykarǵı rol atqaratuǵın joqarı molekulyar azotli organikalıq elementler bolıp tabıladı. Beloklar barlıq organizmlerdiń tiykarǵı hám zárúr strukturalıq bólegi bolıp tabıladı. Áyne beloklar aktiv biologiyalıq funktsiyalar menen tıǵız baylanıslı bolǵan metabolizm hám energiya ózgerislerin ámelge asıradılar. Adamlar hám haywanlardıń kópshilik aǵzaları hám toqımalarınıń, sonıń menen birge, mikroorganizmlerdin’ kóbisiniń qurǵaqlay statyası tiykarınan beloklardan (40 -50%) ibarat bolıp, ósimlik dúnyası bul ortasha bahadan tómenge qaray iyiwge ıntıladı, haywan bolsa –ko’beyedi. Mikroorganizmler ádetde belokǵa bay boladı (birpara viruslar derlik sap beloklar bolıp tabıladı). Sonday etip, ortasha esapta, Jerdegi biomassanin’ 10% belok menen kórsetilgen dep shama qılıw múmkin, yaǵnıy onıń muǵdarı 1012 - 1013 tonna tártibinde olshenedi. Belok elementlerı eń zárúrli turmıs processleri tiykarında jatadı. Mısalı, metabolik processler (as sińiriw qılıw, dem alıw, shıǵarıw hám basqalar ) tábiyaat daǵı beloklar bolǵan fermentlerdiń aktivligi menen támiyinlenedi. Beloklar, sonıń menen birge, hárekettiń hasası bolǵan kontraktil strukturalardı óz ishine aladı, mısalı, bulshıq etlerdiń kontraktil belokı (aktomiozin), deneniń qollap -quwatlaytuǵın toqımaları (suyekler, háptege, tendonlar kollageni), denediń integumentlari (teri, shashlar, tırnaqlar hám basqalar ), tiykarınan kollagenlar, elastinlar, keratinlar, sonıń menen birge júzimsinlar, antijenler hám áyyemgiorlar, kóplegen gormonlar hám basqa biologiyalıq zárúrli elementlerden ibarat. Beloklardıń tiri organizmdegi roli olardıń " beloklar" (grek tilinen awdarma etilgen protos - birinshi, baslanǵısh ) atı menen qashannan berli aytıp ótken, 1840 jılda golland ximigi G. Mulder tárepinen usınıs etilgen, ol haywanlar hám ósimlikler toqımalarında ámeldegi ekenligin anıqlaǵan. ózgeshelikleri boyınsha máyek ag’ina uqsas elementler. Az-azdan, beloklar birdey rejege muwapıq qurılǵan hár qıylı elementlerdıń keń klası ekenligi anıqlandi. Engels beloklardıń turmıs processleri ushın eń zárúrli áhmiyetin belgilep, turmıs belok deneleriniń ámeldegi bolıw usılı bolıp, bul denelerdiń ximiyalıq strukturalıq bólimleriniń turaqlı túrde ózinen-ózi jańalanıwınan ibarat ekenligin anıqladi.
Tábiyaatda viruslardan tartıp tap adamǵa shekem bolǵan barlıq dárejedegi organizmlerdiń turmıslıq iskerligin támiyinleytuǵın shama menen 10¹⁰ -10¹² hár qıylı beloklar ámeldegi bolıp, olar 2 millionnan artıq túrdegi organizmlerdiń ómirin támiyinleydi. Beloklar fermentler, áyyemgiorlar, kóplegen gormonlar hám basqa biologiyalıq aktiv elementler bolıp tabıladı. Beloklardin’ turaqlı jańalanıwı zárúrshiligi metabolizm tiykarında jatadı. Sol sebepli beloklar Jerde turmıstıń payda bolıwı ushın tiykar bolıp xızmet etken ájayıp material edi. Biologiyalıq kelip shıǵıs elementlerdıń hesh biri onsha úlken áhmiyetke iye emes hám organizm turmısında beloklar sıyaqlı kóp qırlı funktsiyalarǵa iye emes.
F. Engels sonday dep jazǵan edi: “Biz turmıstı qay jerde ushıratsak, onıń qanday da belok denesi menen baylanıslılıǵın kóremiz hám bólekleniw processinde bolmaǵan hár qanday belok denesin ushıratsak, biz esaptan tısqarısız turmıs hádiyselerine dus kelemiz”.