Beloklar aminokislotalardan dúzilgen hám organizmlerdiń dúzilisi hám turmısında tiykarǵı rol atqaratuǵın joqarı molekulyar azotli organikalıq elementler bolıp tabıladı

Beloklardin’ klassifikaciyası.
Belok molekulalarınıń salıstırǵanda úlken kólemi, dúzilisiniń quramalılıǵı hám kópshilik beloklardıń dúzilisi tuwrısında etarli dárejede anıq maǵlıwmatlar joq ekenligi sebepli, beloklardı aqılǵa say ximiyalıq klassifikaciyası ele da joq. Ámeldegi klassifikaciya tiykarınan shártli bolıp, tiykarınan beloklardıń fizikalıq-ximiyalıq qásiyetleri, olardı islep shıǵarıw dárekleri, biologiyalıq aktivlik hám basqa, kóbinese tosınarlı ayrıqshalıqlar tiykarında qurılǵan. Sonday etip, fizikalıq-ximiyalıq qásiyetlerine kóre, beloklar fibrillar hám globulyar, gidrofil (eriwsheń) hám hidrofobik (erimeytuǵın ) hám basqalarǵa bólinedi. Alıw deregine kóre beloklar haywan, ósimlik hám bakteriyaǵa bólinedi; bulshıq et belokları, nerv toqımaları, qan sarısuwı hám basqalar boyınsha ; biologiyalıq aktivligine kóre - ferment belokları, gormon belokları, dúzılıw belokları, kontraktil beloklar, áyyemgiorlar hám basqalar. Biraq sonı esta saqlaw kerek, klassifikaciyanıń ózi nomukammalligi, sonıń menen birge, beloklardıń júdá túrli-tumanlıǵı sebepli kóplegen individual beloklardı bul erda xarakteristikalanǵan gruppalardıń qandayda-birına kirgiziw múmkin emes.
Barlıq beloklar ádetde ápiwayı beloklar yamasa beloklarǵa hám quramalı beloklarǵa yamasa beloklarǵa (belok bolmaǵan birikpelerge iye bolǵan beloklar kompleksleri) bólinedi. Ápiwayı beloklar tek aminokislotalardıń polimerlari; kompleks, aminokislotalar qaldıqlarınan tısqarı, sonıń menen birge, protez gruppaları dep atalatuǵın belok bolmaǵan elementlardı da óz ishine aladı.

Beloklar tek aminokislotalar qaldıqlarınan shólkemlesken ápiwayı beloklar bolıp tabıladı. Olar haywanot hám ósimlik dúnyasında keń tarqalǵan.

Gistonlar
Olar salıstırǵanda tómen molekulyar salmaqlıqqa iye (12-13 mıń), sıltıiy ayrıqshalıqlar ústinlik etedi. Olar tiykarınan kletkalar yadrolarında lokalizatsiya etiledi. Kúshsiz kislotalarda eriydi, ammiak hám spirt menen cho'kadi. Olar tek úshinshi dárejeli dúzılıwǵa iye. Tábiy sharayatta olar DNK menen kúshli baylanısqan hám nukleobeloklardin’ bir bólegi bolıp tabıladı. Tiykarǵı funktsiya DNK hám RNK den genetikalıq maǵlıwmatlardı uzatıwdı tártipke salıw bolıp tabıladı (uzatıwdı blokirovka qılıw múmkin).
Protaminler
Eń tómen molekulyar salmaqlıq (12 mıńǵasha ). Kórsetilgen tiykarǵı ayrıqshalıqlardı kórsetedi. Suwda hám kúshsiz kislotalarda jaqsı eriydi. Jınıslıq kletkalarda ámeldegi hám xromatin belokınıń tiykarǵı bólegin quraydı. Gistonlar DNK menen kompleks payda etganidek, wazıypa DNKdin’ ximiyalıq turaqlılıǵındı beriw bolıp tabıladı.
Glyuteninler
Ósimlik belokları donli urıwlardıń kleykovinasida hám birpara basqalarda, ósimliklerdiń jasıl bólimlerinde bar. Suw, duz hám etanol eritpelerinde erimeydi, lekin kúshsiz sıltı eritpelerinde jaqsı eriydi. Olar barlıq zárúrli aminokislotalardı óz ishine aladı hám tolıq azıq-túlik esaplanadı.
Prolaminler
O’simlik belokları. Donli ósimliklerdiń kleykovina quramında bar. Tek 70% spirtte eriydi (bul prolin hám qutbsiz aminokislotalardıń joqarı muǵdarı menen baylanıslı ).
Belokoidler
Toqımalardıń belokların qollap -quwatlang (suyek, háptege, ligamentlar, tendonlar, mıyıqlar, shashlar ). Suwda, duz hám suw-spirtli qospalarda, altıngugurt muǵdarı joqarı bolǵan beloklarda erimeytuǵın yamasa qıyın eriydi. Belokoidlarga keratin, kollagen, fibroin kiredi.
Albuminler
Tómen molekulyar salmaqlıq (15-17 mıń). Kislotalı ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi. Suwda hám hálsiz tuzli eritpelerde eriydi. 100% toyınǵanlıqta neytral duzlar menen cho'kadi. Qandıń osmotik basımın saqlawda qatnasıw etiń, túrli elementlardı qan menen alıp barıń. Qan sarısuwında, sutte, máyek ag’ida bar.
Globulinler
Molekulyar salmaǵı 100 mıń ge shekem. Suwda erimeydi, lekin kúshsiz duz eritpelerinde eriydi hám kemrek konsentrlangan eritpelerde cho'kadi (qashannan berli 50% toyınǵanlıqta ). Ósimlikler urıwlarında, ásirese dukkakli hám maylı ósimliklerde ámeldegi; qan plazmasida hám basqa birpara biologiyalıq suyıqlıqlarda. Immunitetti qorǵaw funktsiyasın orınlaw, denediń viruslı juqpalı keselliklerge shıdamlılıǵın támiyinlew.
Quramalı beloklar protez toparınıń tábiyaatına kóre bir qansha klasslarǵa bólinedi.
Fosfobeloklar
Olarda belok bolmaǵan komponent retinde fosfor kislotası bar. Bul beloklardıń wákilleri sút kazeinogeni, vitellin (máyek sarig'i belokı ). Fosfobeloklardin’ bunday lokalizatsiyasi olardıń rawajlanıp atırǵan organizm ushın áhmiyetin kórsetedi. Er jetken sırtqı kórinislerde bul beloklar suyek hám nerv toqımalarında bar.
Lipobelokler
Protez toparın lipidlar payda etgen quramalı beloklar. Dúzilisi boyınsha bul mayda (150-200 nm) sferik bólekler bolıp, olardıń sırtqı qabıǵı beloklar (qan arqalı háreket qılıw imkaniyatın beredi), ishki bólegi bolsa lipidlar hám olardıń tuwındıları tárepinen payda boladı. Lipobeloklardin’ tiykarǵı waziypası qan arqalı lipidlarni tasıw bolıp tabıladı. Belok hám lipidlar muǵdarına qaray lipobeloklar xilomikronlarga, tómen tıǵızlıqtaǵı lipobeloklarga (LDL) hám joqarı tıǵızlıqtaǵı lipobeloklerge (HDL) bólinedi, olar geyde - hám -lipobeloklar dep da ataladı.
Metallobelokler
Bir yamasa bir neshe metallardin’ kationlarini óz ishine aladı. Kóbinese bul temir, mıs, sink, molibden, kemrek marganets, nikel. Belok komponenti metall menen koordinatsion baylanıs arqalı baylanısqan.
Glikobeloklar
Protez toparı uglevodlar hám olardıń tuwındıları menen ańlatpalanadı. Uglevod komponentiniń ximiyalıq dúzilisine kóre 2 gruppa ajratıladı :
Haqiqiy - monosaxaridlar kóbinese uglevod komponenti retinde tabıladı. Proteoglikanlar disaxarid ózgeshelikine iye bolǵan júdá kóp sanlı tákirarlanıwshı birliklerden (gialuron kislotası, giparin, xondroitin, karotin sulfatlar) qurılǵan.
Funktsiyaları : strukturalıq -mexanik (terinde, háptege, tendonlarda ámeldegi); katalitik (fermentler); qorǵaw ; kletka bóliniwin tártipke salıwda qatnasadı.
Xromobelokler
Olar bir qatar funktsiyalardı atqaradılar : fotosintez hám oksidleniw-qaytarılıw reakciyalarında qatnasıw, C hám CO2 ni tasıw. Olar quramalı beloklar bolıp, olardıń protez toparı reńli birikpeler menen ańlatpalanadı.
Nukleobeloklar
Proteistik gruppanıń rolin DNK yamasa RNK atqaradı. Belok bólegi tiykarınan gistonlar hám protaminlar menen ańlatpalanadı. DNKdin’ protaminli kompleksleri spermatozoidlarda hám gistonlarda - DNK molekulası giston belokı molekulaları átirapında " oralǵan" somatik kletkalarda bar. Nukleobeloklar, tábiyaatına kóre, kletkadan sırtda jaylasqan viruslar bolıp tabıladı - bular viruslı nuklein kislota kompleksleri hám belok qabıǵı - kapsid bolıp tabıladı.