Berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti

2.2.Dóńes kópmúyeshlik perimetri
Kópmúyeshliktiń tárepleri dep atalatuǵın kóp sızıqtıń segmentleri kóbinese tómendegi háripler menen belgilenedi: . Bul ushları bolǵan geometriyalıq figuraniń tárepleri. Usı dóńes kópmúyeshliktiń barlıq tárepleri uzunlıqlarınıń qosındısına onıń perimetri delinedi.
Dóńes kópmúyeshlikler sızılǵan hám shegaralanǵan bolıwı múmkin. Usı geometriyalıq figuraniń barlıq táreplerine tiyip turǵan sheńber ishine sızılǵan dep ataladı. Bunday kópmúyeshlik sáwlelengen dep ataladı. Kópmúyeshlik ishine sızılǵan sheńberdiń orayı bul geometriyalıq figuradaǵı barlıq múyeshlardiń bissektrisalarınıń kesilisiw noqatı bolıp esaplanadı. Bunday kópmúyeshliktiń maydani:

bul jerde – ishki sizilgan sheńber radiusi, - berilgen kópmúyeshliktiń yarım perimetri.
Kópmúyeshliktiń ushların óz ishine alǵan sheńber onıń átirapinda sheńber delinedi. Bunnan tısqarı, bul konveks geometriyalıq figura sızılǵan dep ataladı. Bunday kópmúyeshlik atirapında sáwlelengen sheńberdiń orayı barlıq tárepleriniń orta perpendikulyarları dep atalatuǵın kesindileriniń kesiliw noqatı bolıp esaplanadı.
Dóńes geometriyalıq figuralardıń diagonallari

20-súwret
Dóńes kópmúyeshliktiń diagonalları qońsı bolmaǵan tóbelardi baylanıstıratuǵın sızıq segmentleri bolıp esaplanadı. Olardıń har biri usı geometriyalıq figura ishinde jaylasqan. Bunday - múyeshliktiń diagonallari sanı tómendegi formula menen anıqlanadı:

Dóńes kópmúyeshliktiń diagonallari sanı elementar geometriyada kerekli ról oynaydı. Har bir dóńes kópmúyeshliklerge bólinetuǵın úshmúyeshlikler sanı (K) tómendegi formula boyınsha esaplanadı:
Dóńes kópmúyeshliktiń diagonallari sanı hár dayım onıń ushları sanına baylanıslı.


JUWMAQLAW


Geometriyada kópmúyeshlik — úshten kem bolmaǵan shekli sandaǵı kesindilerden ibarat jabıq sınıq sızıq. Bunda sızıqtıń izbe – iz keliwshi har úsh tóbesi bir tuwrı sızıqda jatpawı shart. Bir tegislikte jatıwshı kópmúyeshliktiń qurawshı kesindileri onıń tárepleri delinedi. Kópmúyeshlik tárepleri kesilispese, ol ápiwayı kópmúyeshlik delinedi. Har qanday ápiwayı kópmúyeshlik tegislikti eki oblastqa ajratadı. Kópmúyeshliktiń ulıwmalıq tóbege iye bolǵan tárepleri qońsı tárepler delinedi. Ápiwayı kópmúyeshlik tóbesinen shıǵıwshı hám eki qońsı táreplerdi óz ishine alıwshı nurlar payda etken múyesh ishki oblast penen kesilisse, onda kópmúyeshlik múyeshi dep ataladı. Ápiwayı n{\displaystyle n} múyeshli kópmúyeshlik múyeshleri qosındısı 180°({\displaystyle n}nnnnn - 2) ǵa teń boladı. Eger kópmúyeshlik onıń qálegen bir tárepin óz ishine alıwshı tuwrı sızıqtıń bir tárepinde jatsa, ol dóńes kópmúyeshlik delinedi. Ápiwayı kópmúyeshliktiń bárshe múyeshlari óz - ara teń hám bárshe tárepleri uzınlıqları teń bolsa, ol teń tárepli kópmúyeshlik delinedi. Har qanday teń tárepli kópmúyeshlik ushın ishki hám sırtqı sızılǵan sheńber bar boladı.
Dóńes dene shegarasınan ol dene menen ulıwmalıq noqatga iye hámde deneni ekige ajratıp jibermeytuǵın keminde bir tegislik (tayanısh tegislik) ótadi. Bul qásiyet dóńes dene anıqlaması sıpatında alınıwı da múmkin. Dóńes dene — har bir noqatında tayanısh tegislik bar bolǵan figura bolıp esaplanadı. Sıypaq sırt ushın bunday tegislik wazııypasın urınba tegislik orınlaydı (súwret, b.). Sıypaqlıq júz bermegen noqatta (mısalı, kubtıń tóbesinde) sheksiz kóp tayanısh tegislik ótkiziw múmkin. Kóplikler nazarıyasında ham "Dóńes" termini isletiledi: qálegen eki noqattı tutastırıwshı kesindini óz ishine alǵan kóplik dóńes kóplik delinedi. Sonıń menen birge, dóńes dene keminde bir ishki noqatqa iye bolgan jabıq kóplik sıpatında táriyplenedi.