Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulteti ekologiya va tuproqshunoslik kafedrasi

Pastdarg’om tumani xo’jaliklari yer resurslari tahlili (201
8 y.)*
№	Yer kategoriyalari	Maydoni, ga	Jami yer maydoniga nisbatan	Jami qishloq xo'jalik yerlariga nisbatan	Jami ekin yerlariga nisbatan
	Umumiy yer maydoni	35181,1	100,00	x	x
1	Ekin yeri	25529,0	72,56	75,28	100,00
-	suvli	13662,0	38,83	40,29	53,52
-	lalmi	11867,0	33,73	35,00	46,48
2	Ko’p yillik daraxtzorlar	7736,0	21,99	22,81	30,30
-	Bog’lar	2687,0	7,64	7,92	10,53
-	Tokzor	4242,0	12,06	12,51	16,62
-	Tutzor	807,0	2,29	2,38	3,16
3	Pichanzorlar	627,0	1,7822	1,85	2,46
4	Jami qishloq xo’jalik yerlari	33910,0	96,39	100,00	132,83
-	sh.j terakzorlar	176,1	0,50	0,52	0,69

*Manba: Pastdarg’om tumani fermerlar kengashi ma’lumotlari.

1. 
   jadval ma’lumotlariga ko’ra, o’rganilgan davrda Pastdarg’om tumani umumiy yer maydoni 35181,1 ga bo’lib, uning ekin maydoni 25529,0 gektar bo’lgan. Tuman ixtiyorida sug’oriladigan - 13662,0 ga va lalmi - 11867,0 ga yer maydoni mavjud. Tuman yer resurslarini sug’orish maqsadida foydalanib kelinayotgan yer resurslari uchun sarflangan suv resurslari miqdorida o’zgarish kuzatilgan.
   

10

2.2.Mehnat resurslari va ular bilan ta’minlanganlik holati

Mamlakatimizning qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan barcha talablarini qondirishda jonli va buyumlashgan mehnatning ahamiyati ulkan. Chunki u qiymatni yaratadi, qolaversa, insonning ongli-maqsadga yo’naltirilgan faoliyatidir. U bilan mehnat predmetlari hamda vositalari uyg’unlashgan holda ish jarayoni amalga oshiriladi. Bu jarayonning mahsuli qiymat hisoblanadi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirishda tabiiy sharoitning (harorat, yog’in va issiq kunlar miqdori) ahamiyati katta. Ishlab chiqarish inson mehnati hamda mehnat proyedmetlari va vositalari, tabiiy sharoitlarni e’tiborga olgan holda samrali uyg’unlashishini talab yetadi. Inson shu ishlab chiqarish vositalarini ma’lum hududda, davrda ishga solib, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi. Bu jarayon bir qancha mehnat jarayonlarini o’z ichiga oladi. Jumladan, ekinlar yekiladigan yerlarni haydash, yekishga tayyorlash, yekish, suv berish, ishlov berish, hosilni terib olish va boshqalar. Ishlab chiqarish jarayonining samarasi, avvalo, insonning ongiga, bilimiga, malakasiga, munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga, ishlab chiqarish vositalarining sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga bog’liq. Demak, inson o’z faoliyatini ularning barchasini oqilona, uddaburonlik bilan samarali ishga solishga qaratishi kerak. Shunday mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning tabiati ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida mehnat tarmoqning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi xususiyatlarga ega:

• 
  mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog’liqligi;
  
• 
  mehnatdan foydalanishga ishlab chiqarish mavsumiyligining ta’ sir qilishi;
  
• 
  qishloq xo’jaligidagi mehnatning o’simliklar hamda tirik mavjudotlar (hayvonlar, o’simliklar) bilan uzviy bog’langanligi;
  
• 
  qishloqdagi mehnat saviyasi va bilim darajasining nisbatan pastligi;
  
• 
  o’ simchilik va chorvachilik tarmoqlarida ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirilganlik va mexanizasiyalashtirilganlik hamda elektrlashtirilganlik darajasi pastligi;
  
• 
  tarmoqda tor doiradagi ixtisoslashishning kamligi;
  
• 
  qishloq xo’jaligida sarflanayotgan mehnat tarkibida ayollar va yoshlar mehnati salmog’i (hissasi) ning ko’pligi;
  
• 
  qishloq xo’jaligida mehnatga to’lanayotgan haq va uning ijtimoiy himoyalanishi boshqa tarmoqlardagiga nisbatan pastligi va boshqalar.
  

Mehnat - bu insoning maqsadli faoliyati bo’lib, bu jarayonda u tabiat predmetlarini o’zining ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtiradi va o’zgartiradi. O’z kuchini qo’shgani holda inson, mehnat qurollaridan foydalanib, tabiat bergan materiallarni, kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiradigan moddiy ne’matlarga, boyliklarga aylantiradi. Mehnat jarayoni, insonning ish joyida, uning mehnat faoliyatining ma’lum natijalariga erishishga yo’naltirilgan harakatlarining to’plamini bildiradi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslarining miqdoriga, tarkibiga, malakasiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog’liq. Qishloq xo’jaligida mehnat resurslariga mehnatga yaroqli


11

№	Ko’rsatkichlar	Yillar			2020 yilda 2018 yilga nisbatan o’zgarish
		2018	2019	2020	+/-	%
1.	Mavjud aholi soni	166587	167982	169414	2827	101,7
2.	Mehnatga layoqatli aholi	81169	82712	84200	3031	103,7
3.	Band aholi	59787	61022	62471	2684	104,5
4.	Fermer xo’jaliklari a’zolari	5647	6218	6541	894	115,8
	Sh.j.: xotin-qizlar	1408	1634	1722	314	122,3
-	Doimiy ishchilar	4608	4733	4957	349	107,6
-	Yollanma ishchilar	1039	1485	1584	545	152,5
-	Rahbar xodimlar	2750	2655	3074	324	111,8

*Manba: Pastdarg’om tuman Statistika bo’limi ma’lumot


ari.

1. 
   jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, tuman hududida 2020 yilda 2018 yilga nisbatan mehnatga layoqatli aholi 3031 kishiga yoki 3,7 foizga oshgan. Fermer xo’jaliklari a’zolari soni 894 kishiga yoki 15,8 foizga kamaygan. Ishchilar tarkibida doimiy ishchilar soni 349 kishiga oshgani va yollanma ishchilarning 545 kishiga ko’paygani kuzatildi.
   

3. 
   Moddiy-texnika resurslari va ular bilan ta’minlanganlik holati
   

Hozirgi kunda mamlakatimiz fermer xo’jaliklari oldida to’rgan dolzarb muammolardan biri bu ularda moddiy-texnika resurslarining yetishmasligi hisoblanadi. Qishloq xo’jaligini moddiy-texnika bazasi deganda, qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan barcha mehnat vositalari va mehnat buyumlari yig’indisiga tushuniladi. Uning tarkibiga yer resurslari, ishlab chiqarish imoratlari, inshoatlari, qishloq xo’jaligi mashinalari va jihozlari, transport vositalari, mahsuldor va ishchi hayvonlari, ko’p yillik daraxtlar, suv resurslari, urug’lik, chorva ozuqalari, neft mahsulotlari, o’g’it, kimyo vositalari va boshqalar kiradi.


12




Qishloq xo’jaligi moddiy-texnika bazasi xalq xo’jaliginiig boshqa tarmoqlaridan bir qator xususiyatlari bilan farq qiladi:
Birinchidan, qishloq xo’jaligi moddiy-texnika bazasida yer asosiy rol o’ynaydi. Qishloq xo’jaligi asosiy ishlab chiqarish vositalarining rivojlanishi bevosita yerdan qay darajada foydalanishga bog’liq. Yerning unumdorligi hap xil bo’lib, mahsulot birligi ychyn har xil miqdorda xarajat sarflanadi. Bu esa har xil unumdorlikka ega bo’lgan yerlarda bir xil miqdorda asosiy va aylanma vositalarga ega bo’lish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Ikkinchidan, qishloq xo’jaligi moddiy-texnika bazasi har doim tabiiy sharoitlar ta’sirida bo’ladi. Qishloq xo’jaligi hududiy xarakterga ega bo’lib, har bir hududda tuproq - iqlim sharoitlari har xil bo’lishi tufayli har xil sistemadagi mashinalardan foydalanishga to’g’ri keladi. Shuning uchun hududlarda va hududlar ichidagi xo’jaliklarda moddiy-texnika bazasining tarkibi ham har xil bo’ladi.
Uchinchidan, qishloq xo’jaligida ish davri bilan ishlab chiqarish vaqti bir biriga mos kelmasligi tufayli, ishlab chiqarish mavsumiy xususiyatga ega bo’lib, bu moddiy-texnika vositalaridan unumli foydalanishga salbiy ta’sir etadi. Ishlab chiqarish mavsumiy bo’lishi zahira urug’lik, ozuqa, yoqilg’i moylash materiallari va boshqalarga ega bo’lish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
To’rtinchidan, qishloq xo’jaligi moddiy-texnika bazasining bir qismi jonli organizm (ishchi hayvonlar, mahsuldor mollar, parrandalar, ko’p yillik daraxtlar va hokazo)lardan iborat bo’lib, ulardan samarali foydalanish uchun ma’lum ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lmoqlik kerak.
Beshinchidan, qishloq xo’jaligi taraqqiy etgan transport xizmati, sifatli yo’l qurilishini amalga oshirish, qishloq xo’jaligi texnikalarini ta’mirlash va saqlash ko’p miqdorda sarflar qilishni taqozo etadi,
Hozirgi vaqtda amaldagi klassifikasiyaga muvofiq xo’jaliklardagi asosiy ishlab chiqarish fondlari o’zining moddiy (natural) xarakteriga va ishlab chiqarish jarayonida bajaradigan xizmatiga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi;

1. 
   Qishloq xo’jaligiga mo’ljallangan asosiy ishlab chiqarish fondlari (imorat, inshoatlar, o’zatuvchi moslamalar, mashina va qurollar, mahsuldor hayvonlar, ko’p yillik daraxtlar va boshqalar).
   
2. 
   Qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan ishlab chiqarish fondlari (sanoat ishlab chiqarish vositalari, qurilish vositalari, savdo va umum ovqatlanish vositalari va boshqalar).
   

Har bir qishloq xo’jalik korxonasining fondlar bilan ta’minlanganligi ishlab chiqarishning to’g’ri va soz olib borilishi garovidir.


13

3. 
   SUV RESURSLARIDAN FOYDALANISHNI TASHKIL ETISH VA UNING HOZIRGI HOLATI TAHLILI