Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiyot fakulteti «moliya» kafedrasi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida inflyatsiyani yuzaga kelish shakllar
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2013 yilgi iqtisodiy kon`yuktura tahlili va istiqbol ko`rsatkichlari
- Yalpi ichki mahsulot (YaIM).
- Naqd valyuta bozoridagi operatsiyalar bo`yicha
- III BOB Davlat moliyasini baquvvatlashtirishda inflyatsiyani kamayttirish shakllari
|
Inflyatsiya ko`rsatkichlari. Inflyatsiyada nafakat chakana baho, balki ulgurji baho ham oshib boradi. G`arb mamlakatlarida inflyatsiyaning asosiy kursatkichi kilib chakana baholarning uzgarishi (oshishi) kabul kilingan. Agar ma`lum davrda baholar ikki marta oshsa, pul ham ikki marta kadrsizlangan deb hisoblanadi. Chakana baholar usishini h isoblash maxsus davlat organlari tomonidan aniklanadigan baxolar indeksiga asoslanadi. Baxolar indeksini hisoblashning boshlangich nuktasi kilib (yuz foiz deb) bazis yili olinadi va joriy yilda baholar uzgarishi, urtacha yillik usishi sur`ati hisoblanishi mumkin. Baholar indeksi bu joriy yildagi tovarlar va xizmatlar bahosi yigindisi, ya`ni, tovarlar bozor savati baxosining shu tovar va xizmatlarning bazis yildagi umumiy bahosi, ya`ni bozor savati bahosiga nisbati sifatida aniklanishi mumkin. Bahol ar indeksini hisoblashda iste`mol tovarlar bahosining indeksi katta axamiyatga ega. Baholar indeksi turli usullarda baholar darajasini solishtirishga imkon beradi. Joriy yildagi baholar indeksining bazis yildagi baholar indeksiga nisbatan oshish i - inflyatsiya - ―Baholar darajasining oshishi‖ dan, baholar indeksining kamayishi-deflyatsiya-―Baholar darajasining kamayishi dan dalolat beradi. Aytalik , bazis davr 1990 yil bulsin (Baholar darajasi 100% deb olamiz) va 1997 yilda baho darajasi 350. Demak 1990 - 1997 yillarda baholar 3,50 marta yoki 250% ga oshgan, yoki 1990 yilda biror tovar 100 sum turgan bulsa, 1997 yilda shu toavar 350 sum turadi. Iste`mol tovarlar bahosi indeksidan tashkari ba`zi guruh tovarlar va xizmatlar masalan, kipim, oyok kiyimlar, transport, uy joy xizmatlari va bophalar buyicha baholar indekslarini hisoblash mumkin. 34
Inflyatsiyaning usish sur`atlari tugrisida gapirganda, uning rivojlanishini son jihatdan aniklanishning boshka yuli ham mavjud. Buning usul ―70 lar koidasi‖ deb ataladi. Agar har yili inflyatsiya darajasi ma`lum bulsa, baholar ikki karra oshishi uchun necha yil kerak ekanligini aniklash mumkin. Buning uchun ―70‖ ni har yilgi inflyatsiya darajasiga bulish kerak. Masalan, inflyatsiyaning har yillik darajasi 5% bulsa, baholar darajasi 14 yildan keyin, ikki karra oshishi kerak. Agar har yillik inflyatsiyasi darajasi 20% bulsa, baholar darajasi 3 yildan keyin ikki karra oshishi kerak.Shuni ta`kidlash kerakki, bu usul hamma vakt ham, masalan, inflyatsiyaning usishi sur`atlari yukori, (har kuni, oyda uzgarib boradigan) bulsa, kulay hisoblanmaydi ―70 lar koidasi‖ aholi jamgarmalarining, real yoki milliy maxsulot hajmining ikki marta oshishi uchun necha yil kerak ekanligini tutri aniklab berishga imkon beradi. «O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g`risida» gi Qonunning 3-moddasiga muvofiq Markaziy bankning bosh maqadi milliy valyutaning barqarorligini ta`minlashdan iborat. Bunda milliy valyutaning ichki va tashqi barqarorligini ta`minlash ko`zda tutiladi. Milliy valyutaning ichki barqarorligi inflyatsiyaga qarshi siyosatni yuritish orqali so`mning to`lov qobiliyatini doimiy darajada ushlab turish, ichki to`lovlar va hisob-kitoblar tizimining talab darajada ishlashi hamda so`mning respublika xududida yagona qonuniy to`lov vositasi sifatida muomalada bo`lishini ta`minlashni ko`zda tutadi. 2011 yilda Markaziy bank monetar siyosatni inflyatsiya sur`atlari va aholining inflyatsion kutishlari darajasini keskin kamaytirish vazifalaridan kelib chiqqan holda amalga oshirdi. Markaziy bank tomonidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar narx-navo o`sishini sezilarli darajada pasaytirish imkonini berdi. 2011 yilda iste`mol tovarlari narxlari asosida hisoblangan inflyatsiya darajasi 2010 yildagi 21,6 foizdan 3,8 foizgacha pasaydi. 35
Shuningdek, inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar monetar agregatlar zaxira pullar va pul massasining maqsadli parametrlarini belgilash orqali ham amalga oshirilmoqda. 2012 yilda ham Markaziy bank monetar siyosatining asosiy yo`nalishi inflyatsiya darajasini yanada pasaytirish va uning past darajada ushlab turilishini ta`minlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishdan iborat bo`lib qoladi. Inflyatsiya darajasining bosqichma-bosqich pasayishi iqtsiodiyotning real sektoriga ajratiladigan kreditlar hajmining oshishiga va shu asosda barqaror iqtisodiy o`sish jarayonlarini qo`llab-quvvatlashga zamin yaratadi. Pul-kredit siyosatining 2012 yilga mo`ljallangan asosiy yo`nalishlari inflyatsiya darajasini yaqin yillar ichida yiliga 5-6 foiz, shu jumladan 2012 yilda 6-8 foiz darajasidan oshirmaslikni ko`zda tutadi.
Pul agreatlari va bank tizimi likvidligini yanada samaraliroq boshqarish maqsadida, Markaziy bank zaxira pullar hajmini tartibga solish uchun iqtsiodiyotning pulga bo`lgan real talabidan kelib chiqqan holda pul-kredit siyosatining bozor mexanizmlarini keng qo`llashni davom ettiradi. Bu esa ortiqcha likvidlik va ehtimoliy inflyatsiyaning oldini olishga qaratilgan qator aniq chora- tadbirlar ko`rishni taqozo etadi. Milliy valyutaning tashqi barqarorligini ta`minlashga doir chora-tadbirlar valyuta bozorining faoliyat ko`rsatishi, ijobiy to`lov balansini ta`minlash va etarli darajada oltin-valyuta zaxiralarini shakllantirish, barqaror va yagona almashuv kursini saqlab turish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishni o`z ichiga oladi. 2013 yilda milliy valyutaning erkin ayirboshlanishini ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilganligi barcha xo`jalik yurituvchi sub`ektlar uchun talab va taklifdan kelib chiqqan holda yagona almashuv kursi belgilanganidan ochiq valyuta bozorini shakllantirish imkonini berdi. Valyuta bozorining erkinlashtirilganligi va eksportchilar uchun qulay ayirboshlash kursining saqlab turilganligi noxom ashyo tovarlar eksportini keskin oshirish hamda mamlakatimizda import o`rnini bosuvchi ishlab chiqarishni kengeaytirish imkonini berdi. Bu esa xom ashyo turiga kiruvchi eksport 36
mahsulotlari bilan savdo qilish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish bilan bir qatorda to`lov balansi qoldig`ining ijobiy bo`lishini va oltin-valyuta zaxiralarining sezilarli darajada o`sishini ta`minladi. Hozirgi paytdagi mavjud xalqaro zaxiralar darajasi va to`lov balansi holati almashuv kursini barqaror saqlab turish va valyutaga bo`lgan talabni to`liq qondirish imkonini beradi. Markaziy bank 2013 yilda ham so`mning talab va taklif asosida shakllanadigan o`zgaruvchan almashuv kursini qo`llab-quvvatlashni davom ettiradi. Ayni paytda Markaziy bank ichki va tashqi narxlar dinamikasi, to`lov balansi ko`rsatkichlarini hisobga olgan holda mamlakatimiz ishlab chiqaruvchilari mahsulotlarining jahon bozorlaridagi raqobatbardoshligini qo`llab-quvvatlashga doir tegishli chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Qat`iy pul kredit siyosatini amalga oshirish va iqtisodiyotning real o`sishini qo`llab-quvvatlash vazifalaridan kelib chiqqan holda maqbul foiz stavkalari siyosatini yuritish moliya tizimini rivojlantirish yo`nalishlaridan biri bo`lib hisoblanadi. 2013 yilda inflyatsiya sur`atining sezilarli darajada pasaygani Markaziy bankka qayta moliyalash stavkasini yiliga 30 foizdan 20 foizgacha bosqichma- bosqich kamaytirish imkonini berdi. Qayta moliyalash stavkasining pasayishi moliya tizimidagi foiz stavkalarining ham mos ravishda o`zgarishiga olib keldi. Markaziy bank tijorat banklari depozitlari va kreditlari foiz stavkalari, pulga (kredit resurslariga) bo`lgan talab va taklif ustidan doimiy monitoring o`rnatgan holda banklararo bozorda kredit mablag`larini jalb qilish va joylashtirish operatsiyalarini amalga oshirib bordi. Shuningdek, bank tizimining samarali faoliyat yuritishi milliy valyuta barqarorligini ta`minlashning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Markaziy bankning ushbu yo`nalishdagi asosiy vazifasi iqtisodiyotda moliyaviy vositachilik darajasini oshirish uchun zarur sharoitlarni, jamg`armalarni investitsiyalarga yo`naltirishning samarali tizimini yaratishdan iboratdir.
37
2013 yilda bank tizimida iqtisodiyotnin real sektoridagi jarayonlarni aks ettiruvchi sifat o`zgarishlari ruy berdi. Iqtisodiyotning barqarorlashuvi banklarda omonatlarning keskin o`sishiga, tijorat banklari tomonidan aholiga kursatilayotgan xizmatlar ko`lamining, shu jumladan iste`mol kreditlari hajmining ortishiga olib keldi. Xususiy sektorni rivojlantirish banklar tomonidan kredit liniyalari ajratish, boshlang`ich kapitalni moliyalashtirish, tadbirkorlarga konsalting va boshqa xizmatlarni ko`rsatish orqali qo`llab-quvvatlanmoqda. Bank ishida yangi texnologiyalarni qo`llash tijorat banklarida hisob kitoblarni jadallashtirish, aktiv va passivlani yanada samarali boshqarishga o`tish, naqd pulsiz to`lovlarning yangi turlarini joriy etish imkonini berdi. Ma`lumki, milliy valyutaga bo`lgan ishonchni yanada oshirish, bank tizimi uchun mablag`larning barqaror manbaini shakllantirish maqsadida 2010 yilda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan «Fuqoralarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlari to`g`risida» gi Qonun qabul qilingan va ushbu qonunga muvofiq fuqoralarning banklardagi omonatlarini kafolatlash tizimi yaratilgan. 2011 yilda esa bank sirining saqlanishini ta`minlash hamda bank mijozlari haqidagi ma`lumotlarni oshkor qilishga yo`l qo`yiladigan shart- sharoitlarni belgilab beruvchi «Bank siri to`grisida» gi Qonun qabul qilindi. Shuningdek, bozor tamoyillariga asoslangan sog`lom va barqaror bank tizimini shakllantirish maqsadida 2011 yilning aprelida Respublika Bank Kengashi tomonidan xususiylashtirishni kengaytirish, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi, shu jumladan, plastik kartochkalar tizimini yanada rivojlantirish, bank nazorati tizimini yanada takomillashtirish, banklarning chakana xizmatlari ko`lamini kengaytirish, ularning moliyaviy barqarorligi va kapitallashtirilishini oshirishga doir keng qamrovli chora-tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutuvchi «2011-2012 yillarda Bank tizimini isloh qilishning navbatdagi bosqichi Dasturi» tasdiqlandi. 2013 yilda ham Markaziy bank tijorat banklari bilan birgalikda iqtisodiyotdagi moliyaviy xizmat turlari va ularning sifatini oshirishga qaratilgan ishlarni davom ettiradi. Xususan, real vaqt rejimidagi naqd pulsiz to`lovlar tizimiga 38
o`tish, tashqi savdo operatsiyalarini hisobga olishning yagona elektron tizimini yaratish ishlari nihoyasiga etkaziladi, banklarni nazorat qilish va ularni soliqqa tortish tizimini takomillashtirish yuzasidan tegishli chora-tadbirlar ko`riladi.
sektor holati tahlili 2013 yilgi makroiqtisodiy ko`rsatkichlar respublikamiz iqtisodiyotining, shu jumladan moliya va real sektorning barqaror o`sayotganligini ko`rsatmoqda. Qat`iy monetar va fiskal siyosat sharoitida iqtisodiyotning real sohasida barqaror o`sish, shu jumladan yalpi ichki mahsulot, sanoat mahsulotlari, iste`mol tovarlari, qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish, chakana savdo aylanmasi va pullik xizmatlarning o`sishi ta`minlanadi. Umuman iqtisodiy kon`yuktura ahvolini aks ettiruvchi asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar dinamikasi quyidagi ma`lumotlar bilan tavsiflanadi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM). Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o`sdi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo`jaligi – 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko`rsatkichidan past bo`ldi va 6,8 foizni tashkil etdi. O`tgan yil yakunlariga ko`ra, tashqi davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 17 foizni, eksport hajmiga nisbatan qariyb 60 foizni tashkil etdi. Bu avvalambor xorijiy investitsiyalar va umuman, chetdan qarz olish masalasiga chuqur va har tomonlama puxta o`ylab yondashish natijasidir. 2013 yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga, jismoniy shaxslar uchun daromad solig`ining eng kam stavkasi 9 foizdan 8 foizga tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz profitsit bilan bajarildi. Davlat byudjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy sohaga yo`naltirilgan xarajatlar yuqori darajada saqlanib qoldi va umumiy xarajatlarning 59,3 foizini tashkil etdi. Xususiy mulkchilik sohasi va ishlab chiqarish hajmini kengaytirish maqsadida 2013 yilda 1519 ta korxona va ob`ektlar xususiylashtirildi, ularning negizida75 ta aktsiyadorlik jamiyati, 981 ta xususiy korxona va 396 ta boshqa
39
tashkiliy huquqiy shakldagi korxonalar tashkil etildi, 496 ta korxonaning aktsiyalar paketlari, shu jumladan 6500 ga yaqin davlat tassarufidagi ob`ektlar sotildi. Bundan tashqari, 82 foizdan ortiq korxonalarda amalga oshirilgan qayta tashkil etish va moliyaviy sog`lomlashtirishga doir yalpi chora-tadbirlar natijasida ularda o`rtacha oylik ishlab chiqarish hajmlari oshdi.
oshirish maqsadida pul-kredit siyosatini soliq
byudjet siyosati bilan muvofiqlashtirgan holda amalga oshirishni davom ettirmoqda. Chunonchi, Oliy Majlis qarori bilan tasdiqlangan O`zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining 2013 yilga mo`ljallangan ko`rsatkichlarida 2013 yil uchun davlat byudjeti taqchilligi YaIM hajmiga nisbatan 2,0 foiz miqdorida belgilangan edi. Shu bilan birga davlat byudjeti taqchilligini qoplashni noinflyatsion manbalar hisobidan amalga oshirish ko`zda tutilgan edi. 2013 yilda byudjetning daromad qismi 101,5 foizga, xarajat qismi esa 95,4 foizga bajarildi. Byudjet daromadlari va xarajatlari samaradorligini oshirish borasida ko`rilgan chora-tadbirlar o`tgan yilda byudjet taqchilligini YaIMga nisbatan 0,4 foizgacha pasaytirish imkonini berdi.
agregatlarini tartibga solishga oid chora-tadbirlarning amalga oshirilganligi ijobiy natijalar berdi hamda baholar o`sishi sur`atlarining sezilarli darajada pasayishiga olib keldi. 2013 yilda iste`mol baholari indeksining o`rtacha oylik o`sish sur`ati 0,3 foizga, yillik o`sishi 3,8 foizga teng bo`ldi, bu esa so`nggi yillardagi eng past ko`rsatkichdir. Ulgurji narxlar darajasi va YaIM deflyatori ham mos ravishda pasaydi. Pul massasini tartibga solishning yangi vositalaridan keng foydalanish monetar omillarning inflyatsiya jarayonlariga ta`sirini to`liq bartaraf etish imkonini berdi.
40
To`lov balansi va monetar siyosatning asosiy ko`rsatkichlari hamda ularni baholash 2013 yilda tashqi iqtisodiy faoliyatning tezkor sur`atlar bilan rivojlanishi kuzatildi. Chunonchi, mamlakatimizning yillik tashqi savdo aylanmasi 2012 yilga nisbatan 17,3 foizga, shu jumladan, eksport 24,6 foizga oshdi. Tovarlar va xizmatlar eksportining importga nisbatan yuqori sur`atlar bilan o`sishi natijasida eksport hajmi 3725,0 mln. AQSh dollarini, import hajmi 2964,2 mln. AQSh dollarini tashkil etdi hamda savdo balansining ijobiy qoldig`i 760,8 mln. AQSh dollariga teng bo`ldi. To`lov balansidagi joriy operatsiyalar hisob raqamlari qoldig`ining o`tgan yillarga nisbatan o`sib borishi kuzatilmoqda. Agar ushbu ko`rsatkich 2012 yilda salbiy bo`lib, YaIM ga nisbatan 1,1 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2012 yilda uning ijobiy qoldig`i 2,3 foizga, 2013 yilda esa 3,4 foizga teng bo`ldi. 2012 yildan boshlab asosiy xom ashyo tovarlari, shu jumladan, qimmatbaho metallar va paxta tolasi narxlarining barqaror o`sishi kuzatilmoqda, bu esa to`lov balansini sezilarli darajada yaxshilash va oltin valyuta zaxiralarini ko`paytirish imkonini bermoqda. Valyuta siyosati. 2013 yilda O`zbekiston Respublikasi xukumati va Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan «Milliy valyutaning joriy xalqaro operatsiyalar bo`yicha konvertatsiya qilinishini ta`minlashga doir harakat rejasi» ni ijro etish maqsadida birjadan tashqari valyuta bozori, naqd valyuta bozoridagi operatsiyalar, shuningdek, tashqi savdo operatsiyalari bo`yicha hisob kitoblarni amalga oshirishdagi mavjud ayrim cheklovlarni bekor qilish yuzasidan tegishli me`yoriy hujjatlar qabul qilindi. Xususan, birjadan tashqari valyuta bozoridagi operatsiyalar bo`yicha: - savdo vositachilik tashkilotlari tomonidan chet el valyutasini xarid qilishni, shuningdek, xo`jalik yurituvchi sub`ektlarda byudjet oldida qarzdorlik yoki o`zlarining bo`sh valyuta mablag`lari mavjud bo`lgan taqdirda ularning chet el valyutasini xarid qilishlarini taqiqlovchi talablar bekor qilindi; - qarz mablag`lari hisobiga chet el valyutasini xarid qilishga ruxsat etildi;
41
- birjadan tashqari valyuta bozorida so`m mablag`larini konvertatsiya qilish uchun xo`jalik yurituvchi sub`ektlar tomonidan vakolatli banklarga taqdim etiladigan hujjatlar ruyxati keskin qisqartirildi; - korxonalarning so`mdagi mablag`larini chet el valyutasiga konvertatsiya qilish tartibini soddalashtirish bilan bir qatorda ularning so`mdagi mablag`larini konvertatsiya qilish uchun buyurtmalarni ko`rib chiqish muddati bir haftadan 3 kungacha qisqartirildi; - ichki valyuta bozorida ayirboshlash kurslarini birxillashtirish to`liq yakunlavdi va hozirgi paytda barcha operatsiyalar banklararo savdo sessiyalarida belgilanadigan kurs asosida amalga oshirilmoqda. Naqd valyuta bozoridagi operatsiyalar bo`yicha: -vakolatli banklarning ayirboshlash shoxobchalari orqali jismoniy shaxslarga naqd chet el valyutasi hamda yo`l cheklarini sotish muddati va miqdori yuzasidan o`rnatilgan cheklovlar bekor qilindi; Tashqi savdo operatsiyalari bo`yicha hisob kitoblarni amalga oshirish borasida: - import shartnomalari bo`yicha oldindan to`lovni amalga oshirishga doir cheklovlar, shuningdek, chet el banki kafolatnomasini talab qilish va avans to`lovi summasiga teng miqdordagi mablag`ni milliy valyutada band qilib qo`yish haqidagi talablar; - ko`rsatilgan xizmatlar uchun offshor xududlarga avans to`lovlari yoki to`lovlarni amalga oshirishga oid cheklovlar; - import shartnomalari bo`yicha uchunchi shaxs – norezidentlar foydasiga to`lovlarni amalga oshirishni taqiqlovchi cheklovlar hamda chet el kreditlarini jalb qilish munosabati bilan foiz va boshqa to`lovlar miqdori bo`yicha cheklovlar; - nosavdo to`lov va o`tkazmalarni amalga oshirish bilan bog`liq cheklovlar; - MDH davlatlari xo`jalik sub`ektlari bilan hisob kitoblarni faqat kliring asosida yoki erkin ayirboshlanadigan valyutada amalga oshirish haqidagi talablar bekor qilindi. 42
Bundan tashqari, import shartnomalarini Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligida oldindan ruyxatga olish tartibi bekor qilindi va o`ning o`rniga import shartnomalarining bojxona monitoringi tizimi joriy etildi. Valyuta bozorini erkinlashtirish borasidagi amalga oshirilayotgan chora tadbirlar doirasida ikkinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2008 yil 11 dekabrdagi o`n uchunchi sessiyasida yangi tahrirdagi «Valyutani tartibga solish to`g`risida» gi Qonun qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi bilan Xalqaro Valyuta Fondi o`rtasidagi samarali hamkorlik xarakat rejasida ko`zda tutilgan barcha chora tadbirlarnin muddatidan oldin bajarilishiga olib keldi. Valyutani tartibga solish tizimini o`zgartirish borasida ko`rilgan chora tadbirlar O`zbekiston Respublikasiga 2011 yil 15 oktyabrdan boshlab, Xalqaro Valyuta Fondi Bitimi Moddalari VIII moddasining 2 (a), 3 va 4 bo`limlarida ko`zda tutilgan majburiyatlar, ya`ni milliy valyutaning joriy xalqaro operatsiyalar bo`yicha erkin
43
III BOB Davlat moliyasini baquvvatlashtirishda inflyatsiyani kamayttirish shakllari 3.1 O`zbekiston respublikasining moliya siyosatini takomillashtirishdagi inflyatsiyaga qarshi istiqbollari Bizning respublikada kredit va valyuta mablag`lari isrof qilib borilayotgani yo`q. Balki, ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirishga sarflanmoqda. Asosan, ishlab chiqarish ahamiyatiga molik bo`lgan ob`ektlar qurilishi hajmi keskin kengayib borayotganligi fikrimizni tasdikdaydi. Moliyaviy resurslar etishmayotgan sharoitda iqtisodiy o`sishni qisqa muddatlarda ta`minlash oson vazifa emas. Bu vazifa moliyaviy, shu jumladan, valyuta mablag`laridan foydalanishga okilona yondashishni talab etadi. Buning uchun pulning iktisodiyot tarkibini yangilash jarayoniga ta`sir kiladigan, binobarin, islohotlar muvaffakiyatini ta`minlaydigan ishlab chiqarish sohalariga sarflamoq kerak. Bu o`rinda Markaziy bank mablag`lari bir erga
jamlanib, tijorat
banklari tomonidan ularning eksportga mo`ljallangan va importning o`rnini bosadigan tarmoqdarga, asosiy fondlar va texnologiyalarni yangilashga sarflanishi uchun sharoit yaratishni o`zining asosiy vazifasi, deb biladi. Mustaqillikka erishilgan dastlabki yillarda bank kreditlarining anchagina qismi sanoatdagi ustuvor bir qancha loyihalarni pul bilan ta`minlashga sarflandi. Ular orasida «UzDEUavto» qo`shma korxonasi (1843,2 mln. so`m), Buxoro neftni qayta ishlash zavodi (1210 mln. so`m), «Kvarts» AJ xuzuridagi arxetektura oynasi ishlab chikaradigan liniya qurilishi (610,8 mln. so`m) va shu kabi yirik boshka ob`ektlar mavjud. Binobarin, iqtisodiy usish vazifalarini hal etish uchun tijorat banklari tomonidan investitsiya kreditlari ajratilishidan tashqari, valyuta mablag`laridan oqilona foydalanish ham kerak bo`ladi. Shu sababli, davlatimiz o`zining valyuta siyosatida ham kredit siyosati tamoyiliga amal qiladi. Ya`ni, yuksak texnologiyali ishlab chiqarish salohiyatini shakllantirishga ustunlik beradi. O`zbekiston Respublikasi 44
iqtisodiyot uchun zarur bulgan valyuta tushumlarini paxta, oltin, tabiiy xom- ashyo hisobiga olayotganligimiz hech kimga sir emas. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining ta`sirchanligini oshirish borasida bir qator muammolar mavjud. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ularni hal kilish dolzarb masalalardan biridir. Mazkur muammolar to`liq hal qilinsa, monetar siyosatni takomillashtirish va Markaziy bankning pul-kredit siyosati iqtisodiyotni yanada barqarorlashtirish uchun ishlashiga zamin yaratadi. Davlatimiz monetar siyosatini amalga oshirishda ham kredit siyosatidagi tamoyillarga amal kilib, asosiy e`tiborni yuqori texnologiya ishlab chikarish saloxiyatini shakllantirishga qaratmokda. Shuni ta`kidlash lozimki, Respublika chetdan karzga olayotgan mablag`larni birinchi navbatda ishlab chikarish sohasiga va muhim ijtimoiy sohalarga yo`naltirmokda. Bozor munosabatlariga o`tish davri iqtisodiyotining dastlabki yillarida konvertatsiyalashning butun og`irligi ushbu manbalar zimmasiga yuklash maqsadga muvofiq emas, chunki hozirgi bozor iqtisodiyotida katta valyuta tushumlari asosan yuqori texnologiyali eksportga yo`naltirilgan ishlab chiqarishlar hisobiga ta`minlanadi. Shuning uchun, hukumat va Markaziy bankning mustaqillik yillari va bugungi kundagi siyosati aynan shunday eksport saloxiyatini rivojlantirishga yo`naltirilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov o`z nutqdaridan birida: «Faqat iktisodiyotimizning asosiy va etakchi tarmoqlarida tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirsakgina, mahsulotimiz eksporti o`sishiga erishishimiz, to`lov balansining ijobiy sal`dosini t a` mi nl ash i mi z va shu b il an i qtis odi y mustaqilligimizni kafolatlashimiz mumkin», deya ta`kidlagan edilar. Masala shu tarzda qo`yilganda milliy valyutani konvertatsiyalashda yukori texnologiyali ishlab chiqarishni amalga oshirayotgan va eksportdan olgan daromadlarning bir qismini mamlakatimiz iktisodiyotiga qayta investitsiya kilayotgan qo`shma korxonalarga ustunlik beriladi. Muhim xalq iste`moli mollarini va eksportga mo`ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan, 45
respublika iktisodiyotining asosiy va etakchi tarmoqdarida ustuvor loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etayottan tovar ishlab chiqaruvchilarimiz ham bunday huquqdan foydalanadilar. Boshqacha aytganda, valyuta resurslari birinchi navbatda ishlab chiqarish va texnologiyalar bilan shug`ullanayotgan korxonalarga berilmoqda. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar siyosati o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lmoqda. Birinchidan, majburiy rezervlar miqdorining yukoriligi /20 foiz/ — tijorat banklarining resurslarini qisqarishiga sabab bo`lmoqda. To`g`ri, majburiy rezervlar tijorat banklarining likvidliligini ta`minlaydi. Biroq, u tijorat banklari resurslarining kamayishiga sabab bo`ladi. Ikkinchidan, ochiq bozor operatsiyalarini r iv o jl a n ti r is h l o z i m. C h u nk i , O` z b e k is t o n Respublikasi Markaziy banki shu vosita orkali ham muomaladagi pul-massasiga ta`sir o`tkaza olish imkoniyatiga ega bo`ladi. Bu orqali Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritishdagi ta`sirchanligini oshirish mumkin bo`ladi. Xalqaro valyuta fondining tavsiyalariga binoan, 1994 yildan boshlab, hozirgi vaqtgacha pul-kredit siyosati juda qattiqqo`lliq bilan o`tkazilmoqda. 1996 yilda pul-massasi va inflyatsiyaning o`sish sur`atlari pasayishiga katta ta`sir ko`rsatgan omil — pul-kreditni tartibga solishning ilg`or vositalari joriy etilishi, byudjet operatsiyalari kamomadini davlat qisqa muddatli obligatsiyalari bilan ta`minlash noinflyatsiya usulining qo`llanilishi bo`ldi. Shu erdan ko`rinib turibdiki, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar pul-kredit siyosati bir butunlikni tashkil etuvchi ikkita murakkab vazifani xal etishi — iktisodiy o`sish jarayonlarini rivojlantirishga ko`maklashishi va inflyatsiyani nazorat ostida tutib turishi kerak. Iqtisodiy o`sish esa bosh vazifadir, albatta. Islohotlarni moliyaviy ta`minlash muammolarini muhokama kilish davomida masalalarning ikki yirik bloki ko`ndalang bo`lib turibdi.
46
O`zining islohot modeliga ega bo`lgan O`zbekiston iqtisodiy o`sish sharoitlarini xam, inflyatsiya sur`atlarini keskin kamaytirish vazifasini ham nisbatan osonroq, hal etishning uddasidan chiqmoqda, deb aytish uchun barcha asoslar bor. O`zbek so`mining hozirgi vaqtda cheklangan ichki konvertatsiyaga ega ekanligi va respublika valyuta bozorining holati O`zbekiston Respublikasi Markaziy b a nki mo n e ta r si yo sa tini ng ma q sa di va yo`nalishlarining o`ziga xosligini yuzaga keltiradi. Bu o`ziga xoslik, eng avvalo, so`mning AQSh dollariga nisbatan kursini barqarorlashtirish va ichki valyuta bozorini rivojlantirish — monetar siyosatning birlamchi vazifalaridan ekanligi namoyon bo`ladi. Valyutani tartibga solish sohasidagi mavjud chora-tadbirlar ichki bozorni jahon bozorlaridagi r a q o b a t g a b a r d o s h b e r a o l ma g a n x o r i ji y mahsulotlarning endigina o`z ishlab chiqarishini qayta qurayotgan o`tish davri iqtisodiyotiga ega bo`lgan mamlakatlarga oqib kelishidan himoya kilishga karatilgan. Valyutani tartibga solish shartlari, shu jumladan, konvertatsiya tartib- qoidasi ayni shunday mollarning ko`plab keltirilishiga to`sqinlik qiladi. Keyingi yillarda ichki inflyatsiya darajasining pasayishi O`zbekiston tovarlarining eksportini importga qaraganda ancha foydali qilib qo`yishi kerak edi. Lekin aslida tamoyil shuning teskarisini ko`rsatadi. O`zbekistonda ishlab chiqarilayottan tovar-larning jaxon bozoridagi jozibadorligiga ta`sir ko`rsatishi, shu-ningdek, o`zbekistonlik ishlab chiqaruvchilarning mahsulotni eksport qilishdan manfaatdorligini oshirishga ta`sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan kuchli vosita milliy valyutaning real kursini devalvatsiya qilishdan (devalvatsiya sur`atlari inflyatsiya sur`atlaridan yuqori bo`lganida) iboratdir. Shu maqsadda so`nggi yillarda O`zbekiston so`mining AQSh dollariga nisbatan silliq, deval`vatsiyasi amalga oshirib kelinmoqda. So`mni keskin devalvatsiya qilib, ayni vaktda uning ayirboshlash kursini bir xillashtirish inflyatsiyaning o`sishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan birga, iste`mol bozoridagi ozmi-ko`pmi darajada ayirboshlash kursi bilan bogliq 47
bo`lgan bir qancha tovarlarning narxlarini taqqoslash qisqa muddatda narx- navoning o`sishi unchalik katta bo`lmasligini va uzoq davom etmasligini ko`rsatmokda. Dastlabki, sakrashdan keyin narxlar xatto pasayishi, so`ngra esa etarli darajada izchil pul-kredit siyosati amalga oshirilsa, barqarorlashuvi mumkin. Inflyatsiya o`zi bilan birga katta iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlarni olib keladi. Natijada resurslar noto`g`ri joylashtiriladi va bu o`z navbatida, iqtisodiy samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Shuningdek, inflyatsiya iktisodiy vakillarga o`z faoliyatini kelgusida rejalashtirishga xalaqit beradi, xamda ularning olib borilayotgan iqtisodiy siyosatga bo`lgan ishonch darajasini pasaytiradi. Bundan tashqari, u milliy daromadni aholining bir qismi foydasiga va ikkinchi kismi zarariga qayta taqsimlaydi. Shu boisdan inflyatsiyaga qarshi kurash butun dunyoda hukumatning asosiy vazifalaridan biri xisoblanadi. O`tish davri iktisodiyotini boshidan kechiraetgan mamlakatlar tajribasi shuni ko`rsatadiki, yuqori sur`atdagi inflyatsiya kuzatilgan hamma joylarda u aholining turmush darajasiga yomon ta`sir ko`rsatgan. Bunday mamlakatlarda barqarorlashtirishga doir barcha dasturlarning diqqat markazida inflyatsiyaga qarshi kurash masalasi turishi bejiz emas. Amaliyotda o`tish davri iktisodiyoti hukm surgan ko`pgina mamlakatlar inflyatsiya darajasini bir yilda 20-40 foizga tushirdilar, lekin uni yanada pasaytirish hamma vaqt ham kutilgan natijalarni beravermaydi. O`zbekistonda eng katta inflyatsiya 1992-1994 yillarda kuzatildi. 2011 yilda inflyatsiyaning 7,2 foizni tashkil etdi. Inflyatsiyaning yuqori darajada bo`lishiga sharoit yaratgan boshqa omil narxlarning dastavval past darajada bo`lganligidir . O`tish davri iktisodiyotini boshidan kechiraetgan davlatlarda ishlab chiqarish va milliy daromadning pasayishi natijasida to`lov qobiliyatining tushishi respublikalar urtasida tovar aylanmasi sezilarli darajada kamayib ketganligining asosiy sabablaridan biri bo`ldi. Bundan tashqari, sobiq Sovet Ittifokining boshqa davlatlari bilan ilgarigi iqtisodiy aloqalar buzilganligi, ularning o`z valyutalarini
48
kiritganliklari, mustahkam to`lov tizimining yo`qligi O`zbekistonning chet davlatlar bilan savdo qilishga o`tishiga ob`ektiv ta`sir ko`rsatdi. Yuqorida qayd etilgan masalalar to`la hal qilinsa, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining monetar siyosatini yanada takomil-lashtirish, d e m a k k i , n a t i j a d a b a n k t i z i m i n i y a n a d a rivojlantirish mumkin. Bu o`z navbatida iqtisodiy o`sish sur`atlarini oshirishi va natijada aholining turmush darajasini yanada oshirishi mumkin. Umuman olganda, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosati o`ziga xos xususiyatlardai kelib chiqmokda. Xulosa kilib aytganda, Markaziy bankning monetar siyosati ta`sirchanligi qanchalik oshsa, shu darajada iqtisodiyotimiz barqarorligi kafolatlanadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki pul-kredit siyosati makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga, inflyatsiya jarayonlarini ushlab turish, milliy valyutamiz kursining barqarorligini ta`minlash, iqtisodiyotning real sektorini rivojlantirishni rag`batlantirishga qaratilgan. Byudjet-soliq sohasida ham pul muomalasini boshqarish bo`yicha chora-tadbirlar majmuini amalga oshirish 2012 yilning 9 oyi mobaynida iste`mol narxlari indeksini, tijorat banklarining foiz stavkalarini pastlatish va mos ravishda iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmining sezilarli o`sishiga yordam beruvchi darajada barqarorlashtirishga imkon berdi.
2-jadval Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|