Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 
 
5. Mulk shakllari 
  Iqtisodiy manodagi mulk shakllari deyilganda moddiy nematlarni o’zlashtirish usullarining 
yig’indisa tushuniladi. Bunday usullar yakka tartibda yoki jamoat  bo’lib yoxud davlat tomonidan 
amalga  oshirilishi mumkin
1
. 
  Yuridik manodagi mulk shakli-moddiy nematlarni muayyan subektlarga tegishli bo’lishini 
(biriktirib qo’yishlikni) mustahkamlovchi va tegishli mulkning huquqi rejimini belgilovchi huquqiy 
meyorlar yig’indisidan iborat. 
 O’zbekiston Respublikasi  FKning 167-moddasiga asosan O’zbekiston Respublikasida 
mulkchilikning quyidagi shakllari mavjud: 
  1. Xususiy mulk; 
 2. Ommaviy mulk. 
  Davlat mulk shakllarini rivojlantirish uchun zarur huquqlarning tengligini taminlaydi va uning 
himoya qilinishini kafolatlaydi Mulk shakllarini bunday turkumlashtirish uchun mulk subekti maqomi 
va mol-mulk rejimining uzviy birligi asosiy mezon hisoblanadi. O’z navbatida xususiy  mulk shakli 
quyidagi ko’rinishlarda (turlarda) namoyon bo’ladi: 
  a) yakka shaxsga (individga) tegishli mulk (fuqarolar mulki); 
  b) nodavlat yuridik shaxslar mulki. 
 Ommaviy mulk tarkibiga quyidagilar kiradi: 
  a) O’zbekiston Respublikasi mulki; 
  b) mamuriy-hududiy tuzilmalar mulki (munitsipal mulk). 
 
                                                           
1
 Суханов Е.А. Лекции о праве собственности. М. Юр.лит., 1991й, 45-46 бетлар. 

 
82
6. Ashyoviy huquq tushunchasi va turlari 
Ashyoviy huquq tushunchasi. Fuqarolik-huquqiy normalari – ashyoviy huquqning, xususiy 
huquq mazmunining tashkiliy tizimli asosi hisoblanadi. Uzoq muddatli tanaffusdan so’ng “ashyoviy 
huquq” atamasi O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida o’z ifodasini topdi. Mulkiy huquqlarni 
ashyoviy va majburiyat huquqiga bo’linishi roman-german huquq oilasining o’ziga xos xususiyati 
hisoblanadi. Qonunchilikda “ashyoviy huquq” atamasining juda ko’p ishlatilishiga qaramasdan, ushbu 
atamaning ilmiy tahlili tadqiq etishni talab etadi. Mamlakatimiz tsivilistlari qanday huquqlar ashyoviy 
huquqlar hisoblanadi va bu holatlar nimalarda ko’riladi degan masalaga etibor qaratadilar. Ularning 
barchasini ham to’g’ri deb bo’lmaydi. Zero, ushbu atamaning uzoq yillar amaliyotda 
qo’llanmaganligining yuristlar tomonidan unitilishi hech qanday ahamiyatga ega bo’lmaydi.  
Ushbu institutda markaziy o’rinni mulk huquqi egallaydi. Chunki, boshqa ashyoviy huquqlar 
ushbu “kuchli” huquq (mulk huquqi)dan kelib chiqqan hisoblanadi. Bir qator sabablarga ko’ra, mulk 
huquqiga tegishli belgilarni boshqa ashyoviy huquqlarga har doim ham qo’llab bo’lmaydi. Shuning 
uchun ham qonun chiqaruvchi FKning bu bo’limini “ashyoviy huquqlar” deb nomlashdan voz kechadi. 
Zero, kodeks loyihasini tayyorlovchilar turli yo’nalishli mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning 
umumiy belgilarini ajratib bera olmadilar. Ushbu bo’limni “mulk huquqi va boshqa ashyoviy 
huquqlar” deb nomlanishidan kelib chiqib, “shaxs” ashyoga nisbatan mutloq hukmronlikni 
rasmiylashtiruvchi mulk huquqining o’zi asosiy va to’liq ashyoviy huquqni tashkil etadi. Shuning 
uchun ham qonun chiqaruvchi nuqtai nazaridan ashyoviy huquq obektiv manoda fuqarolik huquqining 
instituti sifatida o’z ifodasini topmagan.  
Rim huquqi ildizlariga ega kontinental huquq tizimi tamoyillariga muvofiq, ashyoga nisbatan 
faqatgina bitta huquq “mulk huquqi” mavjud, boshqa huquqlar esa, to’liq huquqlar hisoblanmaydi, 
bular “boshqa ashyoviy huquqlar”dir. Ashyoviy huquqlarning qonunchilik modeli quyidagi 
unsurlardan tashkil topadi. Birinchidan, mulk tegishliligining bu shakli (mulk huquqi va boshqa 
ashyoviy huquqlar) va ularning tizimi (ashyoviy huquqlar turlari va ashyoviy huquqlar klassifikatsiyasi 
(turlarga bo’linishi). Ikkinchidan, ashyoviy huquq subektining obektga bevosita tasiri bo’yicha 
huquqdorligining mazmuni. Uchinchidan, ashyoviy huquq obektlarining huquqiy tartibi. 
To’rtinchidan, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlarning vujudga kelish va bekor bo’lish asoslari 
hamda usullari. Beshinchidan, ashyoviy huquqlarni himoya qilish fuqarolik-huquqiy usullari va 
ularning kafolatlari. Ushbu unsurlar (komponentlar)ga taalluqli FK normalari boblar bo’yicha quyidagi 
tuzilishni hosil qiladi: umumiy qoidalar, xo’jalik yuritish va operativ boshqarish huquqi, mulk 
huquqini vujudga kelish va bekor bo’lishi, xususiy mulk, ommaviy mulk, umumiy mulk, mulk huquqi 
va boshqa ashyoviy huquqlarni himoya qilish. Ushbu meyorlarning katta qismi mulk huquqiga 
bag’ishlanganligini anglash qiyin emas (ajablanarli jihati shundaki, barcha ashyoviy huquqlarga 
mo’ljallangan umumiy qoidalarda ham normalarning katta qismi mulk huquqiga tegishlidir). Ashyoviy 
huquq institutining umumiy qurilishi va ashyoviy huquqiy munosabatlarini tartibga soluvchi 
normalarning tahlili mamlakatimizda ashyoviy huquqlar to’g’risidagi qonun normalariga nisbatan bir 
qator salbiy xulosalarni chiqarishga imkon beradi.  
Birinchidan, FKning 2-bo’limi mamuriy qoidalar tasirini kamaytira olmagan. Buning natijasida 
ashyoviy huquqlar ommaviy huquq tasirdan etarli darajada himoyalanmagan. Bu holat “xalq 
xo’jaligini sovet davrida boshqaruvi”dan kelib chiqqan xo’jalik yuritish va operativ boshqaruv 
huquqida o’z ifodasini topadi. Shuningdek, ommaviy va xususiy mulk bo’yicha subektga nisbatan turli 
huquqiy tartibda mustahkamlangan normalarda davlatning ommaviy mulk subekti sifatida maxsus 
imtiyozga ega bo’lishini taminlaydi.  
Ikkinchidan, mazkur bobning 12 moddasidan faqatgina 1 tasi, 165-modda – haqiqatan ham 
umumiy meyorlarni ifodalaydi
1
. Bu o’rinda ashyoviy huquqlar to’g’risidagi umumiy qoidalarga yaqqol 
misol Yaponiya Grajdanlik kodeksi bo’lib, undagi ashyoviy huquqlar haqidagi umumiy qoidalar bobi 
haqiqatan ham barcha ashyoviy huquqlar uchun xos bo’lgan umumiy qoidalarni mustahkamlaydi
2
. 
                                                           
1
  ФКнинг 170 ва 171-моддалари  табиий  ресурсларга  ва  уй-жойга  бўлган  муносабатларнинг  хусусиятларига  оид 
ашёвий ҳуқуқларни махсус қонунларга ҳавола қилади. ФКнинг 173-моддаси эса, сервитутларга тааллуқли. Қолган 
барча моддалар фақатгина мулк ҳуқуқига бағишланган. 
2
 Қаранг: Сакаэ Вагацума, Тару Ариидзуми. Гражданское право Японии. В двух книгах. Книга первая. /Под ред. 
Р.О.Халфиной. перевод В.В.Батуренко. –М.: 1983. стр.116-169. 

 
83
Uchinchidan, FKning 165-moddasidagi ashyoviy huquqlar turlari boshqa qonunlarga havola 
etilgan namunaviy turlardir. Hali ashyoviy huquqlarning qatiy belgilari o’rnatilmagan. Faqatgina 
qonunda ularning yopiq ro’yxati berilgan ekan balki ularga qandaydir o’zgartirish kiritish kerakdir. 
To’rtinchidan, ashyoviy huquq normalari juda noqulay joylashgan. Yani, ashyoviy huquqlar 
tizimida servitutlar umumiy qoidalarda ifodalangan bo’lsa, xo’jalik yuritish va operativ boshqarish 
huquqi mulk huquqiga bo’lgan bobda, garov majburiyat huquqi bobida uy-joy va tabiiy resurslarga 
nisbatan ashyoviy huquqlar esa, FKdan tashqarida (o’zga qonunlarga havola qilish orqali) 
ifodalanganki, bu holat ashyoviy huquqlar qurilishini buzadi.  
Beshinchidan, FKda ashyoviy huquqlar subekt (fuqarolar, unitar korxonalar)ni yoki obekt (er 
uchastkasi, uy-joy)ni ko’rsatish orqali ifodalanadiki, bu xalqaro yuridik esperanto (tilshunoslik)ni 
tashkil etuvchi tsivilistikaning ananaviy atama (uzus, uzufrukt, infitevzis, xabitatsio, superfitsiy)larga 
xos bo’lmagan jumlalar orqali bayon etilishiga sabab bo’ladi.  
Yuqoridagilardan kelib chiqib, ashyoviy huquqlar deganda ashyoviy huquqlar tizimini, ular 
subektlarining vakolatlari mazmunini va obektlarning huquqiy tartibi (rejimini) ularning vujudga 
kelish va bekor bo’lish asoslarini, shuningdek ashyoviy huquqlarni himoya qilish usullari va 
kafolatlarini mustahkamlovchi normalar yig’indisi tushuniladi. 
Ashyoviy huquq turlari. FK ashyoviy huquq jumlasiga quyidagilarni kiritadi: mulk huquqi, 
xo’jalik yuritish va operativ boshqarish huquqi, meros qilib qoldirilgan er uchastkasiga egalik qilish, er 
uchastkasidan umrbod egalik qilish va foydalanish huquqi, servitutlar (FKning 164-165-moddalari). 
Bu ro’yxat “xususan” atamasiga binoan ifodalangan, hamda FKning 2-bo’limida ifodalanmagan yana 
qanday huquqlar ashyoviy huquqlar tarkibiga kiradi degan savol tug’iladi. 
FKning 165-moddasida «qatiy” ifodalangan ashyoviy huquqlarga “taxminiy” quyidagi 
huquqlarni keltirish mumkin: daromad keltiradigan faoliyatni amalga oshirishdan keladigan foydani 
mustaqil tasarruf etishni tasis etish huquqi (FKning 180-moddasi 2-qismi), ipoteka va zakalat 
ko’rinishidagi garov (FKning 265-moddasi), ushlab qolish (290-modda), mulkdor oila azolarining 
huquqlari, shuningdek uy-joydan foydalanib, mulkdor bilan birga doimiy yashovchi fuqarolarning 
huquqlari (1998 yil 24 dekabrdagi Uy-joy kodeksining 32-moddasi) va uy-joy kvartirani umrbod 
taminlash sharti bilan berish shartnomasi bo’yicha (FKning 530-534-moddalari) yoxud merosdan voz 
kechish asosida (Uy-joy kodeksining 121-123-moddalari), sotib olish sharti bilan ijara huquqi (FKning 
556-moddasi, 541-modda va Uy-joy kodeksining 89-moddasi, kooperativ azosining kooperativdagi 
kvartirani sotib olishgacha bo’lgan huquqi (Uy-joy kodeksining 100-101 moddalari), shuningdek 
muddatli boshqaruv (FKning 187-moddasi). 
 
7. Xo’jalik yuritish va operativ boshqarish huquqlari 
Ommaviy ashyoviy huquqlar. Operativ boshqaruv va xo’jalik yuritish huquqlari tengsiz 
huquqiy konstruktsiyalar hisoblanadi va faqat sobiq sotsiyalistik respublikalar huquqiy tizimlariga 
xosdir. Kamdan-kam istesnolar bilan bu ashyoviy huquqlar asosan davlat korxonalari, muassasa va 
tashkilotlariga hizmat qiladi. Yuqoridagi konstruktsiyalar markazlashtirilgan va mamuriy xo’jalik 
yuritish atributlari sifatida MDH tsivilistlarining asosli tanqidiga sabab bo’lgan
1
. Bu ashyoviy 
huquqlarni ommaviy deyish mumkin, chunki ular ko’pincha, ommaviy mulk va notijorat sohasi 
doirasida amalga oshiriladi. 
Ommaviy ashyoviy huquq mazmuni. Bu ashyoviy huquqlarning o’ziga xos hususiyati-ularning 
subektlari mahsus subekt hisoblanadi. Xo’jalik yuritish huquqi subekti bo’lib faqat har qanday mulk 
egasi tomonidan tashkil etilgan unitar korxona hisoblanadi. Operativ boshqaruv huquqi subekti bo’lib 
faqat ommaviy mulkdor tomonidan tashkil etilgan korxona yoki har qanday mulkdor tomonidan 
tuzilgan muassasa bo’lishi mumkin. Ko’rsatib o’tilgan obektlar – bu o’z mulkiga ega bo’lmagan va, 
shuning uchun, tovar aylanmasida hech narsa yutqazmaydigan yagona va betakror yuridik shaxslar 
hisoblanadi
2
 (FK70-m 1.q,76-m). Ushbu ashyoviy huquq egalari huquq vakolatlari mazmuni nuqtai 
nazarida qaraganda, ular mulk huquqi singari egalik, foydalanish va tassaruf etish huquqlari orqali 
                                                           
1
 Дозорцев В.А. Принципиальные черты права собственности в Гражданском кодексе. – В сб.: Гражданский кодекс 
России. – М. 1998.С.228-271; Скрябин С.В. Указ. соч. С.16-17. 
2
Қаранг: Суханов Е. Право хозяйственного ведения и право оперативного управления Комментарий Гражданского 
кодекса Российской Федерации // Хозяйство и право. 1995. №7. С.4. 
  

 
84
belgilanadi. Mulk huquqidan farqli ushbu ashyoviy huquqlarni amalga shirishda namoyon bo’ladi. 
Agar xo’jalik yuritish huquqi fuqorolik kodeksida belgilangan doirada amalga oshirilsa operativ 
boshqaruv esa “qonunda belgilab qo’yilgan doirada o’z faoliyatining maqsadlariga, mulkdorning 
topshiriqlariga hamda mulkning vazifasiga muvofiq holda” amalga oshiriladi. Xususan bu 
mulkdorning qoldiq vakolatlari mavjudligida va ushbu ashyoviy huquqlar asosida berilgan mulkni 
tassaruf etish tartibida namoyon bo’ladi. Fukarolik Kodeksi, aslida ashyoviy huquqlarning 2 
konstruktsiyasi va yuridik shaxslarning 3 hil tashkiliy – huquqiy shakli bilan aralashuvidagi bir necha 
huquqiy rejimlarni o’rnatadi.  
Unitar korxona xo’jalik yuritish huquqi asosida o’ziga qarashli ko’chmas mulkni mulkdorning 
roziligisiz begonalashtirishga yoki boshqacha usulda tassaruf etishga haqli emas. Lekin u ko’chma 
mulkdan boshqa barcha mulkni mustaqil tassaruf etishga haqli (FK177-m, 4.5q).Bunda xo’jalik 
yuritish huquqiga asoslangan unitar korxona va mulkdorning qoldiq huquqlari o’rtasida ko’chmas 
mulkka nisbatan mulkiy vakolatlar taqsimlanishi etarlicha qatiy o’tkazilgan. Unitar korxona mulkdor 
roziligi bilan o’ziga tegishli mulkning bir qismini xo’jalik yuritish huquqi asosida ajratib, o’zining 
sho’ba korxonasini tasis etishi mumkin. Sho’ba korxonasi xo’jalik yuritish huquqiga asoslanadi va 
yuqorida ko’rsatilgan unitar korxonaga tegishli huquqlarga ega bo’ladi. Lekin, bunda, uning 
“mulkdori” tasischisi hisoblanadi. U tasis hujjatlari yordamida sho’ba korxonaning xo’jalik yuritish 
huquqlarini qisqartirishi mumkin (FK 71-m,3.q). Davlat  korxonasi operativ boshqaruv huquqi asosida 
o’ziga biriktirilgan har qanday mulkni, mulkdorning roziligisiz begonalashtirishi yoki boshqacha 
usulda tasarruf etishga haqli emas. Lekin u o’zi ishlab chiqargan  mahsulotini mustaqil realizatsiya 
qilishi mumkin (FK 179-m). Bunda davlat korxonasiga biriktirilgan mulk egasi ortiqcha, 
foydalanilmayotgan yoki noo’rin foydalanilayotgan mulkni qaytarib olishi va uni o’z xohishi bo’yicha 
tasarruf etishi mumkin (FK 178-m,2.q). Buerda davlat korxonasining o’zi bilan mulkdorning qoldiq 
vakolatlari ishlab chiqarilayotgan mahsulotga nisbatan mulkiy huquqlar taqsimoti amalga oshirilgan. 
Mulkdorning qoldiq vakolatlari faqatgina operativ boshqaruv huquqiga berilgan mulkni tasarruf 
etishga rozilik berishnt emas; balki ushbu mulkni korxonadan qaytarib olish huquqini ham o’z ichiga 
oladi. 
Muassasa o’ziga operativ boshqaruv huquqi asosida biriktirilgan yoki smeta bo’yicha ajratilgan 
vositalarga sotib olingan mulkni begonalashtirishga yoki boshqacha usulda tasarruf etishga haqli emas 
(FK 180-m,1.q). Muassasa mulkdorning qoldiq vakolatlari uning davlat korxonasiga nisbatan 
vakolatlaridan farq qilmaydi (FK 178-m,2.q). Lekin FKning ushbu qoidasi, nodavlvt muassasasining 
mulki uning tasischilari o’rtasida taqsimlanishi mumkin emas, degan qoidaga ziddir (1999y., 14 aprel 
№763-I “nodavlat notijorat tashkilotlari to’g’risida ”gi qonuni 36-m,5.q). 
Shu bilan birga, muassasa tasis hujjatlarida ruxsat berilgan foyda keltiruvchi faoliyat bilan 
shug’ulanishidan olgan foydasi va buning hisobiga olgan mulkini mustaqil tasarruf etin huquqiga ega. 
Bunday mulk muassasaning alohida balansida hisobga olinadi (FK 180-m,2.q). Tabiiyki, mulkdorda 
muassasaga topshirilmagan mulkka nisbatan hech qanday qoldiq huquqlari bo’lmaydi. Lekin 
amaliyotda ushbu mulk muassasaga mulk huquqi asosidami, mustaqil tasarruf etishgami, yoki xo’jalik 
yuritish huquqi asosida tushadimi, kabi ko’plab savollar tug’uladi.  
Qonunchilikda ham, amaliyotda ham, yuqorida ko’rsatilgan subektlarga hadya qilingan yoki 
meros qoldirilgan mulkka nisbatan qanday huquq kelib chiqadi, degan savol haligacha hal etilmagan. 
Lekin yuridik shaxsning o’zi, xo’jalik yuritish huquqi yoki operativ boshqaruv huquqi asosida o’ziga 
tegishli mulkdan mulkdorning roziligisiz uni hadya qilish huquqiga ega, basharti bu – uncha katta 
qiymatga ega bo’lmagan oddiy sovg’a bo’lsa (FK505-m). 
FK qoidalaridan ko’rinib turibdiki, xo’jalik yuritish huquqi yoki operativ boshqaruv huquqi 
asosidagi mulkka nisbatan huquqlarning taqsimlanishi mulkdor va u tomonidan tashkil etilgan subekt 
o’rtasida amalga oshiriladi. Totalitar markazlashish sharoitlarida bunday savol bir tomandan davlat 
organlarining mulkka nisbatan huquq vakolatlari belgilanishi va, 2-tomondan, yagona mulk fondiga 
nisbatan davlatning davlat sotsialistik mulkining yagona subekti deb elon qilinishi munosabati bilan 
paydo bo’ldi.davlat korxonalari o’rtasida bitimlar tuzilganda “mulk huquqning o’tishi” aslida 
bo’lmagan – ular davlatning mutloq va ommaviy mulkiy huquqida bo’lgan mol-mulkka nisbatan 
javobgarlik kompitentsiyasini o’tkazishgan. Davlat organlarining bu kompitentsiyasi operativ 
boshqaruv huquqi deb atalgan. Keyinchalik, davlat muassasalarining huquq subektlari, deb tan olinishi 
hamda xo’jalik organlarining huquqlarining kengayishi xo’jaligi hisobi sharoitida to’liq xo’jalik 

 
85
yuritish ashyoviy huquqning ajralib chiqishini talab qilgan. Operativ boshqaruv huquqi esa davlat 
muassasalariga qoldirigan. 
 
8. Servitut va mulkka egalik huquqi. 
Hammaga malumki, mulkka egalik huquqi mulk egasining mutloq huquqidir. Biroq uning 
vakolati cheksiz ekanligini bildirmaydi. Uning chegaralari faqat shu huquqdan foydalangandagina 
o’rnatilishi mumkin. Mulkka egalik qilish huquqining cheklov va chegaralari shu mulkka boshqa 
shaxslarning huquqlari mavjudligida namoyon bo’ladi. Mulk egasining boshqa shaxslar bilan 
bo’ladigan munosabatlarda unga tegishli bo’lgan mulkka ularning o’ukmronlik qilishi faqat cheklashga 
olib kelmaydi. Mluk egasining  o’zi hukmronligida ham chegaralari mavjud (FKning 172-moddasi). 
G’arb yuristlari mulkka mutloq egalik qilish huquqini ommaviy cheklanishini qo’llab-quvvatlash 
uchun  “ijtimoiy vazifa” nazariyasi asoslangan edi. Germaniya qonuni bo’yicha mulkdan foydalanish 
hokimiyat farovonligiga xizmat qilishi kerak (Qozog’iston FK 6-moddasi 2-qismiga o’xshash). 
Mulk egasining boshqa mulk egalari bilan bir joyda mavjud bo’lishi ularning o’zaro egalik qilish 
erkinligiga rioya qilishi va tan olishi, shuningdek jamiyat manfaatlarini etiborga olishi talab etadi. 
Shuning uchun qonunchilik mulkka egalik qilish erkinligini jamiyat farovon turmushi uchun cheklash 
mumkin. Bu esa o’z navbatida mulkning dahlsizligini va erkinligini hech qancha inkor etmaydi. 
Muammo esa undan foydalanishni cheklashda qanday, qachon qay meyorda yo’l qo’yilishidan 
iboratdir. Bunda faqat mulk egasining o’zi tomonidan boshqa shaxslar tomonidan qo’yilgan 
cheklovlarni ajratish kerak. FK 172-moddasi 2-qismiga muvofiq, mulkiy huquqni amalga oshirishning 
asosiy shartlaridan biri qonunda belgilangan tartibda mulk egasi o’zining mulkida boshqa shaxslar 
foydalanishiga yo’l qo’yib berishga majbur. 
Bu boshqa shaxslar uning mulkidan ruxsatsiz foydalanish huquqiga ega bo’ladi. Shu bilan bir 
qatorda mulk egasidan qandaydir harakatlar qilish talab etilmaydi, u faqat uning faoliyatiga halaqit 
ham bermasligi kerak. 
FK 172-moddasi 3-qismiga muvofiq, mulk egasining o’zining yuqori turuvchi holatini suiistemol 
qilish, boshqa shaxslarning qonun bilan himoya qilinadigan manfaatlarini, huquqlarini buzadigan 
harakatlar sodir qilish huquqiga ega emas. Masalan, qo’shni hovlisiga quyosh nurlari tushmaydigan 
qilib devor qurish. 
Shunday qilib servitutlar o’zining tarkibi bo’yicha pozitiv, yani mulk egasi o’zining ko’chmas 
mulkini boshqa shaxslarga cheklangan tarzda foydalanishga beradi. Negativda esa mulk egasining 
ko’chmas mulkdan foydalanayotgan shaxslarga zarar etmazmaslik majburiyatidan iboratdir. 
Ashyoviy huquq va cheklovlar farqi shundan iboratki, mulkka egalik qilish huquqini cheklash 
uchinchi shaxslarga mulkka egalik qilish huquqini bersa ham, lekin u ularning fuqarolik huquqi ham, 
mulki ham emas. Ashyoviy huquqlar esa shu fuqarolik huquqlarni beradi. 
Servitutni uchinchi shaxslarning mulkiy huquqlarida ifodalangan umumiy termin “obremenenie” 
(cheklovchi, tashvil orttiruvchi)dan farqlash kerak. Birinchidan majburiyat huquqi ham yuklovchi  
bo’lishi mumkin. ikkinchidan, “ommaviy servitut”  kabi yuklovchi ashyoviy huquqlar hisoblanmaydi
1
. 
Servitut (lot.servitas-buyumlarning xizmati) deganda birovning mulkidan cheklangan tarzda 
foydalanish huquqini (pozitiv servitut) yoki mulk  egasini o’z mulkidan boshqalarga zarar etkazgan 
holdan foydani oldini olish (negativ servitut) servitut foydalanishdi cheklangan ashyoviy huquq 
hisoblanadi (FK 165-modda, abzats 5. 1-q.). 
FK 173-moddasi «Birovning er uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi (servitut) 
deb nomlanishidan qatiy nazar aslida servitut ko’chmas mulkka nisbatan va shaxsga nisbatan 
belgilanadi (173-modda 1-qism). 
Belgilangan servitutni talab qilish huquqiga ega shaxs ko’chmas mulk egasi bo’lmasligi ham 
mumkin, balki umrbod meros bo’lib o’tgan egalik huquqi yoki doimiy egalik va foydalanish huquqiga 
ega shaxs ham bo’lishi mumkin. Servitutni talab qilish nafaqat qo’shni erga balki har qanday er 
uchastkasiga belgilanishini talab qilish mumkin (FK 173-moddasi 1-qismi). 
Servitut birovning er uchastkasi orqali o’tish uchun, elektr liniyalarni o’tkazish uchun, suv 
tarmoqlarini o’rnatish uchun, yani shu ko’chmas mulk egasi o’z ehtiyojlarini servitut  o’rnatmasdan 
                                                           
1
 Қаранг: Камышанский В.П. Право собственности: пределы и ограничения. – М. 2000. С.25-29. 

 
86
taminlab bo’lmaydigan hollarda qo’llaniladi. Bunda servitut yuklangan mulk xizmat qiluvchi, servitut 
bilan taminlangan esa hukmron deb nomlanadi. 
Shaxslar o’rtasidagi servitutni belgilash bo’yicha kelishuv ko’chmas mulkni ro’yxatga olish 
tartibi ro’yxatga olish kerak. Agar kelishuvga kelinmasa servitut belgilanishini talab qilayotgan shaxs 
davosi bo’yicha sudda hal qilinadi (FK 173-moddasi 4-qismi). Biroq servitut belgilanganda “xizmat 
qilish” uchastkasi egasi  servitut kimni foydasiga o’rnatilgan bo’lsa, o’sha shaxsdan foydalanganlik 
uchun haq talab qilish huquqiga ega, agar qonunda boshqacha hol nazarda tutilmagan bo’lsa (FK 173-
moddasi 6-qismi). 
Er uchastkasiga nisbatan servitutning qo’llanishi uchastka egasining unga egalik qilish, 
foydalanish, tasarruf etish huquqidan mahrum etmaydi (FK 173-moddasi, 3-qismi). Shuni ham 
etiborga olish kerakki servitut o’tish xususiyatiga ega, yani u egalik qilish huquqi xizmat qiluvchi va 
hukmronga  o’tishda saqlanib qoladi, agar qonunda boshqacha holat ko’rsatilmagan bo’lsa (FK 165-
moddasi 2-qismi). 
Boshqa ashyoviy huquqlardan farqli ravishda, servitut iqtisodiy qiymatga ega emas, chunki u  
hukmron er uchastkasi  bilan begonalashtirmaydi. Bunda esa servitutning aktsessor va ergashuv 
xarakteri qo’rinadi
1
. 
Servitut faqat ko’chmas mulkning “ehtiyojini” taminlash uchun xizmat qiladi. Demak, servitut 
shunday “ehtiyoj” yo’q bo’lganda bekor bo’lishi mumkin ekan. Shunisi qiziqki, O’zbekiston FK misol 
uchun Rossiya FKdan farqli ravishda servitut bekor bo’lishiga hech qanday asosni ko’zlamagan. 
Bundan tashqari FK qonun ro’yxatga olingan servitutni yoki sud tomonidan belgilangan majburiy 
servitutni tan oladi (FK 173-moddasi 4-qismi). 
Umumiy huquq amalda bo’lgan mamlakatlarda (servitude, easement) servitut avvalgi 
tajribalarga (easements unplied from prior existing use) muhimoioik (necessity) faktiv yo’l qo’yish 
(prescriptive easemants) yoki adolatning boshqa tomonlari (esfoppel) tan olinishi mumkin. 
 
                                                           
1
 Гражданское право. //Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. 1997. с.144. 

 
87