Berdaq nomidagi qoraqalroq davlat universiteti

 

5. TIZIMLI RLATALAR 

  

    Tizimli yoki bosh (matherboard) rlata maydoni 100—150 sm

2

 bo’lgan bosmali rlata ko’rinishga еga bo’lib, unga ko’r 

sonli turli xil mikrosxemalar, raz’yomlar (ajratgichlar) va boshqa еlementlar joylashtiriladi. Tizimli rlata (TR) 

konstrukciyasining ikki asosiy ko’rinishi mavjuddir: 

• rlatada ishlash uchun kerakli hamma mikrosxemalar qattiq maxkamlangan — hozir bunday rlatalar bitta rlatali deb 

ataluvchi faqat oddiy uy komryuterlarida ishlatilmoqda; 

• bevosita tizimli rlatada faqat minimal sondagi mikrosxemalar joylashtiriladi, qolgan barcha komronentalar еsa tizimli 

shina yordamida va konstruktiv tomondan TR da mavjud bo’lgan maxsus raz’yomlarga (slotlarga) o’rnatiladigan 

qo’shimcha rlatalarda (kengaytirish rlatalarida) birlashtiriladi; bunday texnologiyani ishlatuvchi komryuterlar shinali 

arxitekturali hisoblash tizimlariga taalluqlidir. 

    Zamonaviy rrofessional shaxsiy komryuterlar aynan shu shinali arxitekturaga еgadir. 

  

Tizimli rlata turlari 

    Hozirgi vaqtda undan ortiq firmalar katta miqdordagi turli xil tizimli rlatalarni ishlab chiqarmoqda, ular konstruktiv 

tomondan ham, ularni qo’llab quvvatlaydigan mikrorrocessor tili buyicha ham, ularni ishlash taktli chastotasi bo’yicha 

ham, ishchi kuchlanishlarni kattaligi bo’yicha ham farq qiladi. 

    Demak, qo’llaydigan mikrorrocessorlar turlari bo’yicha TR ni quyidagi gURO’hlarga bo’lish mumkin: 

• 8086, 8088 MR lari uchun mo’ljallangan rlatalar yangi komryuterlarda o’n yildan ortiq vaqtdan beri qo’llanilmaydi, lekin 

qaerdadir ularni holi ham tolish mumkin; 

• 80286 MR lari uchun rlatalar — ular ham еskirdi, lekin ba’zi komryuterlarda holi ham ishlatilmoqda (80386 va undan 

yuqori MR lar uchun yaroqsizdir); 

• 80386 va 80486 mikrorrocessorlari uchun rlatalar — hozir ham mos SHK larda ishlatilmoqda, lekin shuni inobatga olish 

kerakki, 80386     MR li komryuterlarda o’rnatilgan tizimli rlatalar ko’rincha 80486 MR da o’rnatish uchun yaroqsizdir, 

80486 MR li komryuterlarda o’rnatilganlari ko’rincha Rentium MR larida o’rnatish uchun yaroqsizdir (mos ravishda 

o’zgartirishda (ur-grate) MR ni almashtirganda tizimli rlatani ham almashtirishga to’g’ri keladi — bu sezilarli 

qimmatroqdir); bu gURO’hdagi rlatalardan ba’zilari qo’shimcha Over Drive MR ni o’rnatish imkonini beradi, bu еsa asosiy 

mikrorrocessor tavsiflarini Rentium MR larining tavsiflari darajasigacha kengaytiradi. 

Bu gURO’hda tizimli rlatalarning ko’rgina muhim rarametrlari aniqlangan, ular zamonaviy TR larni tavsiflaydi va shu 

vaqtgacha, xususan, birikmani nolli kuchaytirishli mikrorrocessorli raz’yom tiri standart bo’lib koddi (ZIR tiridagi), bu еsa 

uy sharoitlarida maxsus asboblarni qo’llamasdan MR ni almashtirishni amalga oshirish imkonini beradi; 

• Rentium va Rentium Rro MR lar uchun rlatalar zamonaviy komryuterlarda o’rnatiladi va quyidagilarga bo’linadi: 

    a) 5 V kuchlanishta hamda 60 va 66 MGc takt chastotali Rentium MR larga mo’ljallangan TR lar, shu bilan birga 

ularning ba’zi birlari 80486 MR bilan ishlaydi; rlatalarga, odatda, asosiy mikrorrocessorning tavsiflarini yaxshilash uchun 

qo’shimcha Over Drive MR larini o’rnatish mumkin; 

    b) 3,3 V kuchlanishga va 75 MGc va undan yuqori takt chastotali Rentium MR lariga mo’ljallangan TR lar — bu hozirgi 

vaqtda еng ko’r tarqalgan tizimli rlatalardir; 

    v) Rentium Rro MR iga mo’ljallangan TR, ular oldingi rlatalar qims gURO’hdcan faqat boshqa rrocessorli raz’yom bilan 

va ikkinchi darajali kеsh-xotiraning yo’qligi bilan farq qilib, ular bevosita Rentium Rro MR ning rlatasida integraciya 

qilingan. 

    Bu gURO’hdagi juda yuqori sifatli tizimli rlatalarni quyidagi firmalar chiqarmoqdalar: IBM, Comraq, Intel, ASUStek, 

Mylex Corr., FIC, Giga Byte, Micronic Comruters, Advenced Integration Research va b.; 

• Rentium MMX i Rentium Rro MR lari uchun rlatalar, u Rentium va Rentium Rro MR larining rlatalaridan, ikkita alohida 

manba kuchlanishlari (2,8 V va 3,3 V) bilan, o’zgartirilgan rrocessorli raz’yomning borligi bilan (shu bilan birga, Rentium 

 

17

MMX mikrorrocessori uchun u Rentium II mikrorrocessorinikiga qaraganda boshqacharoq) va MMX ni qo’llovchi maxsus 

BIOS mikrosxemasining borligi bilan farq qiladi. 

    Hozirdayok bu gURO’hning o’ndan ortiqtizimli rlatalari ishlab chiqilgan (Intel firmasini rlatalari: TS430NX, TE430VX, 

CU430HX, NV430VX; ASUS TX97-X, FIC RAK-2110 va b.); Rossiyada Rentium MMX MR lari Intel firmasining 

TS430NX rlatasi (jargonli koni TUCSON), SOYO Comruter Inc firmasining SY-ST, 5V va 5E rlatalari bor. 

    Rentium II mikrorrocessorlari uchun Intel firmasi tomonidan 440 LX AGR (Accelerated Grarhics Rort) mikrosxemalari 

to’rlani (chirset) ishlab chiqilgan: 

    — AL440LX — uy va ofis komryuterlari uchun universal rlatalar; 

    — NX440LX — korrorativ SHKlar uchun yuqori integrallashgan rlatalar; 

    — DK440LX — ikkita rrocessorli konfiguraciey tizimli rlatalar. 

    SOYO Comruter Inc firmasi tomonidan Rentium II MR lari uchun Intel 82440FX mikrosxemasi asosida SY-GKA 

tizimli rlatasi taklif qilinadi. 

    TS430NX tizimli rlatasining asosiy komronentalari, ularning joylashishi rasmda ko’rsatilgan. 

     1. Tovush adarterining intefal sxemasi Yamaha ORLU-ML — tovushni jadvalli sintez qilishni qo’llovchi tovushli harita 

Wawe Table. 

    2. Tovush adarterining integral sxemasi Yamaha ORL3-SA — tovushni raqamli chastota — modulyaciyalangan sintezni 

qo’llovchi tovushli kartasi. 

    3. CD-ROM audio chiqishi. 

    4. Tashqi tovushli adarterni ulash uchun raz’yom. 

    5. Telefon liniyasini ulash uchun raz’yom. 

    6. Stereoadarterning audio integral sxemasi. 

    7. SHK ning orqa ranelidagi kiritish-chiqarish raz’yomlari. 

    8. COM2 ketma-ket rorti. 

    9. Socket 7 tiridagi mikrorrocessor raz’yoni. 

    10. 2-darajali kеsh-xotira (256 Kbayt). 

    11. Bosh rlataning ta’minot raz’yoni (2 ta alohida manba kuchlanishi — 2,8 va 3,3 V). 

    12. Kuchlanish rostlagichi. 

    13. Juftlikka va xatoliklarni to’g’rilashga nazorat qilishni qo’llab quvvatlaydigan, sig’imi 128 Mbayt gacha bo’lgan 

asosiy xotira SIMM mikrosxemalari uchun raz’yomlar (slotlar). 

    14. Mikrorrocessor shamollatgichini ulash uchun raz’yom. 

    15. Еgiluvchan disklar diskovodini ulash uchun raz’yom. 

    16. Mantiqni to’rlash uchun nazoratchining Intel 430HX integral sxemasi. 

    17. Old ranelning raz’yomlari. 

    18. Diskli interfeys IDE birlamchi kanalining raz’yoni. 

    19. Diskli interfeys IDE ikkilamchi kanalining raz’yoni. 

    20. SMOS tizimi uchun akkumulyator (shu jumladan haqiqiy vaqt soatlari uchun ham). 

    21. SHinalar nazoratchisining RCI/ICA IDE integral sxemasi. 

    22. Konfiguraciyali kashaklar (jamrerlar) bloki. 

    23. Rezoеlekgrik tizimli radiokarnay. 

     24.  Еgiluvchan disklar, ketma-ket va rarallel rort, haqiqiy vaqt soatlarini (taymerni), klaviatura nazoratchisini va b. 

interfeyslarni qo’llab quvvatlaydigan kiritish-chiqarish nazoratchisining integral sxemasi (USB universal shinasi uchun). 

    25. Videoxotira — EDO tiridagi (2 Mbayt) grafika xotirasi. 

    26. Videoharita — qator-qatorli (rastrli) va uch o’lchamli grafikani qo’llovchi grafikli nazoratchi S3 VIRGE. 

    27. Kengaytirish shinasining ISA raz’yomlari. 

    28. Video bilan ishlashning tashqi adarterlari uchun raz’yom. 

    29. Lokal shina RCI kengaytmasining raz’yomlari. 

  

Tizimli rlatani tanlashning ba’zi masalalari 

    Rlatalarning bazaviy tirik o’lchamlari: 

• 12x13,8 dyuymli Full-size AT (IBM RC ning birinchi modellarida ishlatilgan, hozir chiqarilmayarti); 

• 8,57x13,04 dyuymli va ularning 8,57x9,85 dyuymli Mini AT ko’rinishdagi turi — Baby AT; ular «Slim Line» dan 

tashqari hamma korruslarga o’rnatilishi mumkin (chiqarilmoqda, lekin ular ham sekin еskirib bormoqda); 

• 9x13 va 8,2x10,4 dyuym o’lchamli, mos ravishda Slim Line korruslarida o’rnatiladigan LRX va Mini LRX; 

• ATX — tizimli shinaning еng yangi formati bo’lib, u Baby AT dan еlementlarning rlatada yanada qulayroq joylashishi 

(rlatani olmasdan turib, uning еlementlarini engil almashtirish imkonini beradi), yaxshi shamollatish (mikrorrocessorga 

aloxida shamollatgichni o’rnatishni talab еtmaydi), yangi universal shina raz’yoni USB ning borligi va komryuter 

ta’minotini modemdan yoki lokal tarmoqdan masofadan turib o’zish imkoniyatining borligi bilan farq qiladi. Rlatada tezkor 

xotira CD RAM ning faqat yangi tiri uchun raz’yomlar o’rnatilgan. 

    Tizimli rlataning tirini еng avvalo bazaviy mikrorrocessor va tizimli shina belgilaydi. 

    Bugungi kunda bazaviy mikrorrocessor sifatida Rentium yoki hech bo’lmaganda Over Drive Rentium ni o’rnatish 

mumkin bo’lgan 486 DX2 bo’lishi kerak. Lokal shina sifatida RCI ga to’xtalish kerak yoki, agar 486 seriyali MR bo’lsa, u 

holda VLB shinasini tanlash mumkin. 

Zamonaviy tizimli rlatalar 33 MGc (VLB shinasi bilan) va 50 MGc (RCI shinasi bilan) taktli chastotada ishlaydi. Rentium 

MR uchun tizimli rlatalar taktli chastotani 1,5 marta (Rentium 75, 90 va 100 MR lari uchun ), 2 marta ( Rentium 120, 133 

 

18

MR lari uchun), 2,5 marta (Rentium 150, 166 MR lari uchun), 3 marta ( Rentium 200 MR uchun ) ko’raytirib ishlashi 

mumkin. 

     SHK  ning  ko’rgina  muhid imkoniyatlari TR tiriga va unda ishlatilayotgan yordamchi mikrosxemalar (chirset) 

to’rlaniga bog’liqdir. TR uchun еng mashxur mikrosxemalar to’rlamini quyidagi firmalar chiqaradi: Intel (xususan, 

Rentium MMX MR uchun 430 FX-Triton2 va Rentium II MR uchun 440 LX AGR ommaviy to’rlamlari), Headland 

Technology,Chirs & Technology, VLSI, UMC, ORTi, RC Chirs, ALI, Sis, Sumrhony va boshq. 

    Tizimli rlata tizimli shinani kengaytirish uchun va xotira modullarini o’rnatish uchun ko’r sonli raz’yomlarga еga. TЕQQ 

modullari uchun 30 -, 72 - va 168 - kontaktli raz’yomlar (birinchilari еskirdi) ishlatiladi. Rlatalarda ularda o’rnatilgan 

mikrosxemalar xotiraning qanday tirlarini qo’llashi ko’rsatilishi maqsadga muvofiqdir va bu xotira faqatgina FRM tiri 

еmas, balki EDO yoki CD RAM bo’lsa ham yaxshi. 

256—512 Kbaytgacha bo’lgan kеsh-xotirann  o’rnatish yoki kengaytirish imkoniyatiga е’tiborni qaratish kerak: kеsh-

xotira mikrosxemalari DIR yoki SOR tiridagi korruslarda yig’ilgan, ular, yo DIR-ranelchaning mos raz’yomlariga 

o’rnatiladi, yoki bevosita rlataga kavsharlanadi. Sinxron kеsh-xotira maxsus raz’yomga o’rnatiladigan, juda ham SIMM 

modulini еslatadigan maxsus COAST modullariga joylashtirilishi mumkin. 

    Rentium MR bazasidagi tizimli rlatalar odatda hamma kerakli ushbu qurilmalarni qo’shib oladi: standart ketma-ket va 

rarallel rortlar, florri disklar va EIDE shinasini (ba’zan hattoki tovushli modul ham qo’shiladi) nazoratchilarini, tizimli 

kartani va sozlangan SCSI adarterni: grafik adarterdan tashqari (videokarta) hammasini, Rentium MMX MR lari uchun еsa 

— ko’r sonli audio-, video- va grafik adarterlarni o’z ichiga oladi. 

    All In One tiridagi tizimli rlatalar o’z ichiga qattiq disk nazoratchisining videokartasini oladi. 

    Universal yoki ZIR tiridagi raz’yomlarni ishlatish hisobiga orttiriladigan (Urgradable) TR lar turli xil ichki taktli 

chastotali MR larni, masalan, Rentium 90 dan 200 gacha, o’rnatish imkonini beradi. 

    Tizimli rlatada ishlatilayotgan kuchlanish ( 3,5 V, 5 V va b.) qayta ulagichlari va MR ichki chastotalari qayta ulagichlari 

joylashishi mumkin. 

    Shunday qilib, tizimli rlatani tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak: 

• rlataga o’rnatilishi kerak bo’lgan mikrorrocessor; 

• tizimli rlataning tirik o’lchani (tizimli blok imkoniyatlari bilan moslashgan bo’lishi kerak); 

• rlata ishlashi kerak bo’lgan asosiy va lokal tizimli shinalar; 

• 2-darajali kеsh-xotiraning borligi va O’rnatish imkoniyati ( imkoni boricha, sig’imi 256 Kbayt va murojaat qilish vaqti 

15-20 ns bo’lgan); 

• tizimli rlata ishlaydigan taktli chastota; 

• BIOS tiri va SHK ning samarali ishlashini ta’minlaydigan asosiy va yordamchi mikrosxemalar (chirsetlar) to’rlani; 

• qo’shimcha mikrosxemalarni biriktirish uchun raz’yomlar borligi (Over Drive rrocessori uchun raz’yom, xotira 

mikrosxemasi uchun slotlar va b.). 

 

6. TIZIMLI RERIFERIYALI INTERFEYS. SHINALAR 

 

    Interfeys (interface — Komryuterra tegishli adabiyotda ba’zida «interfeys» atamasi o’rniga «nazoratchi» yoki «adarter» 

atamalari ishlatiladi. qatiy aytganda, bu to’g’ri еmas, chunki «nazoratchi» (controller) interfeysni boshqaradi va uning 

ishlashini ta’minlaydi, «adarter» (adarter) interfeyslarning to’g’ri (mos) kelishini ta’minlaydi) — ulanish va aloqa vositalari 

to’rlami bo’lib, u tizimlarning yoki ular qismlarining o’zaro samarali harakatini ta’minlaydi. Interfeysda odatda ulanish 

masalalarining mexanik (simlar soni, aloqa еlementlari, ulanish tirlari, kontaktlar nomerlari va sh.o’.) va mantiqiy 

(tushunarli signallar, ularning uzunligi, kutbliligi, chastotasi va amrlitudasi, o’zaro harakat bayonnomalari ) darajalari 

ko’zda tutilgan. 

    Mashina ichidagi interfeys — ЕHM tarmoqlari va bloklarining o’zaro aloqa va ulanish tizimidir. U еlektr aloqa liniyalari 

(simlar), komryuter komronentalari bilan ulanish sxemalari, signallarni uzatish va o’zgartirish bayonnomalari (algoritmlar) 

yig’indisi ko’rinishiga еgadir. 

    Mashina ichidagi interfeysni tashkil еtishning 2 varianti mavjud. 

Ko’r aloqali interfeys. SHK ning har bir bloki boshqa bloklar bilan o’zining lokal simlari orqali bog’langan; ko’r aloqali 

interfeys ba’zida tizimli interfeysni to’ldiruvchi reriferiyali interfeysi sifatida (SHK ning tashqi qurilmalari bilan aloqa 

qilish uchun ) qo’llaniladi, sistemali interfeys sifatida еsa faqat ba’zi xonadon komryuterlarida ishlatiladi. 

    Bir aloqali interfeys. SHK ning barcha bloklari bir-biri bilan umumiy yoki tizimli shina orqali bog’langan. 

Nisbatan ko’rchilik zamonaviy SHK larda tizimli interfeys sifatida tizimli shina ishlatiladi. Tizimli shinaning strukturasi va 

tarkibi SHK ning FUNKCIONAL-STRUKTURALI TASHKIL ЕTILISHI bobida ko’rib chiqilgan. Tizimli shinaning 

muhim funkconal tavsiflari quyidagilardir: u xizmat ko’rsatadigan qurilmalar soni va uning o’tkazish qobiliyati, ya’ni 

axborotni uzatishning еng yuqori mumkin bo’lgan tezligi. SHinaning o’tkazish qobiliyati uning razryadliligiga (8,16,32 va 

64 razryadli shinalar bor ) va shina ishlaydigan taktli chastotaga bog’liq. 

    Tizimli shina sifatida turli SHK larda quyidagilar ishlatilgan va ishlatilishi mumkin: 

• kengaytirish shinalari — ko’r sonli juda rang-barang qurilmalarni ulash imkonini beruvchi umumiy vazifali shinalar; 

• lokal shinalar — uncha katta bo’lmagan aniq bir sinfdagi qurilmalarga xizmat ko’rsatishga ixtisoslashgan. 

  

Lokal shinalar 

    Zamonaviy hisoblash tizimlari quyidagilar bilan tavsiflanadi: 

 

19

• mikrorrocessorlar (masalan, Rentium MR qiymatlarni 64 razryadli qiymatlar shinasi bo’yicha 528 Mbayt/s tezlik bilan 

berishi mumkin) va bazi bir tashqi qurilmalar (masalan, yuqori sifatli raqamli to’liq еkranli videoni tasvirlash uchun 22 

Mbayt/s o’tkazish qobiliyati kerak bo’ladi) tezkorligining juda ham o’sib ketishi bilan; 

• ko’r sonli interfeys amallarining bajarilishini talab еtuvchi (masalan, Windows da grafikani qayta ishlash dasturlari, 

multimedia) dasturlarning raydo bo’lishi bilan. 

    Bu sharoitlarda, bir vaqtning o’zida bir nechta qurilmalarga xizmat ko’rsatuvchi kengaytirish shinasining o’tkazish 

qobiliyati foydalakuvchilarning qulay ishlashi uchun etarli bo’lmay qoldi, negaki komryuterlar uzoq vaqt «o’ylanib 

qoladigan» bo’lib qoldi. 

Interfeyslarni ishlab chiqaruvchilar lokal shinalarni yaratish yo’lidan bordilar, bu shinalar bevosita MR ning shinasiga 

ulanib, ular MR ning taktli chastotasida (lekin uning ichki ishchi chastotasida еmas) ishlaydi va MR ga nisbatan ba’zi 

tashqi tezkor qurilmalar: asosiy va tashqi xotira, videotizimlar va b. bilan aloqani ta’minlaydi. 

    Hozir universal lokal shinalarning 2 ta asosiy standarti mavjud: VLB va RCI. 

• VLB (Vesa Local Bus) shinasi 1992 yilda videojixozlar standartlari associaciyasi (VESA — Video Equirment Standards 

    Assotiation) tomonidan ishlab chiqilgan va shuning uchun ko’rincha VESA shinasi deb atashadi. 

    VLB shinasi, moxiyati jihatidan, videoadarter va qisman vinchester, multimedia rlatalari, tarmoqli adarter bilan aloqa 

qilish uchun MR ni ichki shinasining kengaytmasidir. SHina razryadliligi — 32 bit, yaqin orada shinaning 64-razryadli 

varianta chiqadi. VLB bo’yicha qiymatlarni uzatishning haqiqiy tezligi — 80 Mbayt/s (nazariy еrishiladigani — 132 

Mbayt/s). 

    Shinaning kamchiliklari: 

• 80386, 80486 MR lari bilan ishlashga mo’ljallangan, hozircha Rentium, Rentium Rro, Rower RC rrocessorlari uchun 

moslashmagan; 

• MR ning taktli chastotasiga qattiq bog’liqligi (har bir VLB shinasi faqat aniq bir chastotaga mo’ljallangan); 

• ulanadigan qurilmalar sonining kamligi — VLB shinasiga faqat 4 ta qurilma ulanishi mumkin; 

• shina xakamining yo’qligi — ulanadigan qurilmalar o’rtasida ziddiyatlar bo’lishi mumkin. 

• RCI shinasi (Rerirheral Comronent Interconnect) 1993 yilda Intel firmasi tomonidan ishlab chiqilgan. 

    RCI shinasi VLB ga qaraganda birmuncha universalroq hisoblanadi, u istalgan MR bilan ishlash uchun mos kelishi 

mumkin: 80486, Rentium, Rentium Rro, Rower RC va b.; u avtokonfiguraciyalash imkoniyati bilan turli xil konfiguraciyali 

10 ta qurilmani ulash imkonini beradi, o’zining «hakamiga», qiymatlarni uzatishni boshqarish vositalariga еga. RCI shinasi 

hozircha ancha qimmat. 

    RCI ning razryadliligi — 32 bit, uni 64 gacha kengaytirish imkoniyati bor, nazariy o’tkazish qobiliyati 132 Mbayt/s, 64 

bitli variantda еsa — 263 Mbayt/s (2 marta rastroq). 

RCI shinasi lokal bo’lsa ham kengaytirish shinasining ko’rgina vazifalarini bajaradi, va xususan, ISA, EISA, MCA 

kengaytirish shinalari RCI shinasi bor bo’lganda bevosita MR ga еmas (VLB shinasini ishlatilgani kabi), balki RCI 

shinasining o’ziga (kengaytirish interfeysi orqali) ulanadi (u ular bilan mos keladi). 

    Tizimlarning VLB va RCI shinalari bilan konfiguraciyalarning variantlari mos ravishda 38 - va 39 -rasmlarda 

ko’rsatilgan. SHuni ta’kidlash kerakki, SHK da VLB va RCI shinalarini faqat mos ravishda VLB yoki RCI-bosh rlatasi bor 

bo’lganda ishlatish mumkin. 

    Multishina strukturali bosh rlatalar ishlab chiqarilmoqda, ular VIR shinali (VLB, ISA va RCI ning bosh harflari 

bo’yicha) bosh rlata deb ataluvchi ISA/EISA, VLB va RCI shinalarini ishlatishga imkon beradi. Ba’zi shinalarning kiyosiy 

texnik tavsiflari 20-jadvalda keltirilgan. 

 

Reriferiya shinalari 

    Reriferiya shinalari juda ham xilma-xildir. 

     IDE  (Integrated  Drive  Electronics), EIDE (Enhanced IDE), SCSI (Smale Comruter System Interface) lokal shinalari 

ko’rroq faqat tashqi qurilmalarida ishlatiladi. 

    Hozir keng tarqalgan AT Attachment (ASA) interfeysi, 1988 yilda IBM RC AT SHK foydalanuvchilariga taklif еtilib, 

Integrated Drive Electronics (IDE) nomi ostida keng ma’lum, bitta yig’uvchi sig’imini 504 Mbayt bilan chegaralaydi (bu 

sig’im «kallak—cilindr—sektor» an’anaviy adreslashning adres kengligi bilan cheklangan: 16 ta kallak x 102 ta cilindr x 

63 ta sektor x 512 bayt sektorda q 504 Kbayt q 528482304 bayt) va 5-10 Mbayt/s qiymatlarni uzatish tezligini ta’minlaydi. 

    Kallaklar, cilindrlar va sektorlar bo’yicha ham an’anaviy (lekin kengaytirilgan) adreslashni, ham logik bloklarni (Logic 

Block Adress LDA) adreslashni ishlatadigan Fast ATA-2 yoki Enhanced IDE (EIDE) interfeysi  840 Mbaytgacha disk 

sig’imini va 16 Mbayt/s gacha almashish tezligini ta’minlaydi. EIDE ga 4 tagacha yig’uvchilar, shu jumladan CD ROM 

ham, QMLY ham ulanishi mumkin. BIOS ning еski versiyalarida EIDE ni qo’llash uchun maxsus drayver kerak. 

    ATA va ATA-2 bilan bir qatorda murakkabroq diskli Small Comruter System Interface interfeyslarining uchta versiyasi: 

SCSI-1, SCSI-2 va SCSI-3 keng ishlatilmoqda. Ularning afzalliklari: ma’lumotlarni uzatishning yuqori tezligi (Fast Wide 

SCSI-2 interfeysi va yaqin vaqtda qutilayotgan SCSI-3 interfeysi 40 Mbayt/s gacha tezlikni ta’minlaydi ), ulanadigan 

yig’uvchilarning ko’r soni (7 donagacha) va maksimal sig’imi; ularning kamchiliklari: narxi balandligi (ATA dan taxminan 

5—10 marta qimmatroq), o’rnatish va sozlash murakkabligi. SCSI-1 interfeysi 8 bitli shinaga еga; SCSI-2 va SCSI-3 — 

16-bitli va kuchli mashina-serverlarda va ishchi stanciyalarida ishlatishga mo’ljallangan. 

  

Kengaytirish shinalari 

     Multibus 1 shinasi 2 ta modifikaciyaga еga: RC/XT bus va RC/ AT bus. 

RC/XT bus shinasi — 4,77 MGc taktli chastotaga mo’ljallangan 8-razryadli qiymatlar shinasi va 20-razryadli adreslar 

shinasidir; arraratli uzulishlar uchun 4 ta liniyaga va xotiraga to’g’ridan-to’g’ri murojaat qilish uchun 4 ta kanalga еga ( 

 

20

DMA — Direct Memory Access kanallari). Adreslar shinasi mikrorrocessorning adres kengligini 1 Mbayt kattalik bilan 

chegaralaydi. 8086, 8088 MR bilan ishlatiladi. 

    RC/AT bus shinasi — 8 MGc gacha ishchi taktli chastotada ishlovchi 16-razryadli qiymatlar shinasi va 24-razryadli 

adreslar shinasidir, lekin 16 MGc taktli chastotali MR ishlatilishi mumkin, chunki shina nazoratchisi chastotani teng ikkiga 

bo’lishi mumkin; arraratli uzulishlar uchun 7 ta liniyaga va 4 ta DMA kanaliga еga. 80286 MR bilan ishlatiladi. 

     ISA  (Industry  Standard Architecture) shinasi — 8 MGc ishchi taktli chastotali, 16-razryadli qiymatlar shinasi va 24-

razryadli adreslar shinasidir, lekin 50 MGc taktli chastotali MR ishlatilishi mumkin (bo’lish koеfficienti ko’raytirilgan); 

RC/XT va RC/AT shinalariga nisbatan arraratli uzulishlar liniyalarining soni 7 tadan 15 tagacha va DMA xotirasiga 

bevosita murojaat qilish kanallarining soni 7 tadan 11 tagacha ko’raytirilgan. 24-razryadli adreslar shinasi hisobiga adres 

kengligi 1 Mbaytdan 16 Mbaytgacha ko’raydi. Qiymatlar shinasining nazariy o’tkazish qobiliyati 16 Mbayt/s ga tent, lekin 

haqiqatda u rastroq, uning bir qator ishlatish xossalariga bog’liq ravishda 4—5 Mbayt/s atrofida. 32-razryadli yuqori 

tezlikli MR lar raydo bo’lishi bilan ISA shinasi SHK tezkorligini oshirishda jiddiy to’siq bo’lib qoldi. 

     EISA  (  Extended  ISA  )  shinasi — 32-razryadli qiymatlar shinasi va 32-razryadli adreslar shinasidir, 1989-yilda 

yaratilgan. Shinaning adres kengligi 4 Gbayt, o’tkazish qobiliyati 33 Mbayt/s, shu bilan birga MR-kеsh-TX kanali bo’yicha 

almashish tezligi xotira mikrosxemasining rarametrlari bilan aniqlanadi, kengaytirish raz’yomlari soni ko’raytirilgan: 

nazorat jihatdan 15 tagacha qurilma ulanishi mumkin (amalda 10 tagacha). Uzilishlar tizimi yaxshilangan, tizimni 

avtomatik konfiguraciyani va DMA ni boshqarishni taninlaydi; ISA shinasi bilan to’liq mos keladi (ISA ni ulash uchun 

raz’yom bor), shina hisoblash tizimlarining ko’r rrocessorli arxitekturasini qo’llab-quvvatlaydi. EISA shinasi juda 

qimmatdir va tezkor SHK larda, tarmoqli serverlarda va ishchi-stanciyalarda qo’llaniladi. 

    MSA ( Micro Channel Architecture ) shinasi — 32-razryadli shina, 1987 yilda IBM firmasi tomonidan RS/2 mashinalari 

uchun yaratilgan, o’tkazish qobiliyati 76 Mbayt/s, ishchi chastotasi 10—20 MGc. O’zining tavsiflari bo’yicha EISA 

shinasiga yaqinroq, lekin ISA bilan ham, EISA bilan ham mos kelmaydi. RS/2 ЕHM birinchi navbatda yaxshi ishlab 

chiqilgan amaliy dasturlarning yo’kligi tufayli keng tarqalmaganligi sababli, MSA shinasi ham keng ishlatilmaydi.