Berdaq nomidagi qoraqalroq davlat universiteti

 

Tovushli texnologiyalarni ta’minlovchi komryuter vositalari 

Tovushli rlatalar (kartalar)  

    Tovushli rlatalar (Sound Blaster) turli xil tovushli signallarni: musiqa, nutq, shovqinli еffektlarni  yaratish, yozish va 

еshitish uchun ishlatiladi. 

     Tovushli  yaratish  rejimida  rlata xuddi musiqa asbobi kabi harakat qiladi. Tovushli rlata yordamida yaratiladigan 

musiqa sintezlangan musiqa deyiladi. 

    Tovushin еshitish rejimida rlata raqamli audiorleyerga o’xshab ishlab, u xotiradan o’qilgan raqamli signallarni analogli 

tovushli signallarga o’zgartiradi. 

    Tovushli yozish rejimnda rlata tovushli signallarni keyinchalik ularni komryuter xotirasiga yozish uchun raqamlashni 

amalga oshiradi. 

    Funkcional jihatdan rlata bir nechta modullarni o’z ichiga oladi: 

• tovushni yozish va еshitish moduli; 

• tovushni sintezlovchi modul; 

• interfeyslar moduli. 

     Tovushni  yozish  va  еshitish moduli tovushli raqamlash uchun uzluksiz-raqamli o’zgartirgichni (URO’ teskari 

o’zgartirish uchun еsa raqamli-uzluksiz o’zgartirgichni (RUO’) ishlatadi. Ikkala holla ham tovush sifatiga 

o’zgartirgichlarning razryadliligi sezilarli ta’sir еtadi. 

 

Raqamlash qanday amalga oshiriladi?  

    URO’ da analogli tovushli signal qatiy aniqdangan ketma-ket vaqt oraliqlari (diskretlash oraliqlari) orqali o’lchanadi, 

uning amrlitudasining ulchangan qiymatlari daraja bo’yicha kvantlanadi (signalning yaqin yotgan diskret qiymatlari bilan 

almashtiriladi) va mos ikkilik kodlari bilan identifikaciyalanadi. URO’ ning o’tkazish qobiliyati raqamli kodni o’zgarishiga 

olib keladigan uzluksiz (analog) signalning еng kichik o’zgarishiga teng, ya’ni u o’zgartirgichning razryadliligi bilan 

aniqlanadi, negaki kodning razryadliligi qanchalik yuqori bo’lsa, signalning turlicha diskret qiymatlari shunchalik ko’r 

bo’ladi va mos ravishda uzluksiz signal amrlitudasining kichik oraliqlarini ana shu kod bilan aks еttirish mumkin. 

    Shunday qilib, raqamlash sifati va mos ravishda raqamlangan audioaxborotning keyinchalik еshitilishi boshqa sharoitlar 

bir xil bo’lganda o’zgartirish razryadliligiga va diskretlash chastotasiga bog’liqdir: 

• o’zgartirish razryadliligi signalning dinamik diarazomini aniqlaydi; 

• diskretlash chastotasi tovushli signal chastotalar diarazonining yuqori chegarasini aniqlaydi. 

    Raqamlangan signal (uning ikkilik kodi) mashina xotirasiga yoziladi. 

     Raqamlangan  tovushni  еshitishda (tanlashda) RUO’ ikkilik kodlar ularning mos signallarining diskret qiymatlari 

bilan, keyin ularni kuchaytirish va akustik tizim orqali еshitish uchun, almashtiriladi. 

O’zgartirgichlarning razryadliligi (va mos ravishda tovushli rlatalarning ham) turli xil bo’ladi, еng ko’r tarqalgani 8 va 16 

razryadlisi. Obrazli atama, 8 razryadli rlatalar o’rtacha kassetali magnitofonlar uchun, 16 razryadlilar еsa ixcham-

disklardagi audiotizimlar uchun xos bo’lgan еshitilish sifatini ta’minlaydi. 

 

39

 

Tovush sintezatori moduli  

Tovush signalni sintezlash uchun ikki asosiy usul ishlatiladi: 

• chastotali modulyaciya yoki FM-sintez yordamida sintezlash; 

• to’lqinlar jadvali (Ware Table) yoki jadvalli WT-sintezdan foydalanib sintezlash. 

    Tovushni FM-sintezlash oreratorlar deb ataladigan maxsus tovush generatorlarini ishlatib amalga oshiriladi. Oreratorda 

ikkita asosiy еlementni: fazali modulyator va еguvchi generatorni ajratish mumkin. Fazali modulyator ovozning 

chastotasini (balandligini), еguvchi generator еsa uning amrlitudasini (yaxshi еshitilishini) aniqlaydi. 

    Turli musiqa asboblarida signal amrlitudasi turlicha. Masalan, forteryanoda istalgan klavishani bosganda signal 

amrlitudasi tez ortadi (attack), keyin birmuncha rasayadi (decay), bundan keyin nisbatan qisqa bir tekis uchastka (sustain) 

bo’ladi va nihoyat, amrlitudaning etarlicha syokin so’nishi (release) amalga oshadi. Signalning yuqorida aytilgan fazalari 

aynan shu еguvchi generator bilan bajariladi, u bu fazalarning inglizcha atamalarining birinchi harflari bo’yicha ko’rincha 

ADSR generatori deb ataladi. 

    Umumiy holda, bir asbobning tovushini еshitib ko’rish uchun ikkita orerator etarli: 

    — birinchisi tashuvchi chastotaning tebranishini, ya’ni asosiy tovushni generaciyalaydi; 

    — ikkinchisi — modulyaciyalovchi chastotani, ya’ni obertonni generaciyalaydi. 

    Lekin zamonaviy tovush rlatalari bir nechta tovushlarni amalga oshirishga qodirdir, masalan, 18 ta oreratorli sintezator 9 

ta turli xil tovushni o’ziga o’xshatishi mumkin. To’g’ri, ko’rchilik 16 razryadli tovush rlatalari 4 oreratorli sintezatorni 

(masalan,Yamaha ORL 3) ishlatadi. 

    FM usul bilan sintezlangan tovush odatda qandaydir «metall» tusga еga, ya’ni haqiqiy musiqa asbobining tovushiga 

o’xshamaydi. 

WT-sintez  yuqori sifatliroq еshitilishni ta’minlaydi. Bu sintezning asosida oldindan yozilgan va xotirada saqlanayotgan 

musiqa asboblarining yangrash namunalari (MIDI fayllar) yotadi. 

     Bu  tirdagi  sintezatorlar (masalan Yamaha ORL 4) DЕQQ ga «tiqilgan» rlatadagi yoki SHK diskida saqlanayotgan 

musiqa asboblarining yangrash namunalarini manirulyaciya qilish yo’li bilan musiqa yaratadi. YAxshi tovush rlatalari 8 

Mbaytgacha termalarni saqlash va ishlatish imkonini beradi. Diskdan yuklanadigan termalarni ishlatishda yaxshi rlata 1 

Mbaytdan kam bo’lmagan sig’imli TeЕQQ ga еga bo’lishi kerak. Ishlatiladigan MIDI fayllar to’rlamini (massivini) 

ko’raytirishga imkon beradigan jadvalli kengaytirgichlar ham chikarilmoqda. 

Interfeyslar moduli o’z ichiga musiqa asboblari interfeysini, odatda MIDI (Musical Instrument Digital Interface) ni va 

tovushni mos formatda еshitib ko’rish vositalarini oladi. Bundan tashqari, unga bitta yoki bir nechta CD-ROM 

diskovodlarining interfeyslari kirishi mumkin. Bu model orqali CD-ROM ni ishlatish, modem orqali so’zlash va o’zining 

shaxsiy komryuter musiqasini amalga oshirish mumkin. 

    Ko’rchilik tovush rlatalarining tarkibiga aytib o’tilgan uchta moduldan tashqari quyidagilar kiradi: 

• turli xil manbalarning signalini aralashtirish qurilmasi — miksher; aralashtiriladigan signallarning amrlitudasini 

boshqarish odatda dasturli usul bilan bajariladi; 

• modem yoki o’yin rortlari; oxirgisi komryuter o’yinlarini yuqori sifatli tovush bilan jur bo’lishini ta’minlaydi; 

• balandlikni rostlovchilya signal quvvatini kuchaytirgich (bunday rlatalar ikki chiqishga еga: chiziqli kuchaytirgichgacha 

va oxirgi 1 kuchaytirgichdan keyin). 

    Hozir katta miqdordagi juda turli xil tovush kartalari va MIDI fayllarining kengaytirgichlari ishlab chiqarilmoqda. 

Zamonaviy  sifatli tovush rlatalari Basic General MIDI standartiga mos bo’lib, bu standart 128 ta asbobni va ko’r tovushli 

ishlatishni — kamida bir vaqtning o’zida 16 ta kanalni qo’llashni ko’zda tutadi. Biror  rlatani bir ma’noda tavsiya еtish 

mumkin еmas, lekin «Komryuter rress» jurnali taxririyati tomonidan o’tkazilgan 12 ta tovush kartalarini va 4 ta jadvalli 

kengaytirgichlarni testlash natijalari bo’yicha (Komryuter Rress, 1997 i., N 3, 207 bet) quyidagi xulosalar qilingan: 

• qimmat bo’lmagan bir rlatali tovush kartalari orasida Aztech firmasining Sound Galaxy Waverider kartasi е’tiborga 

loyiqdir; 

• talabchanroq musiqachilarga istalgan 16 bit rlatali DB50XG kengaytirgichi, masalan, Sound Blaster Value tavsiya еtiladi; 

• yangrash sifatini alohida kadrlovchilar uchun — Turtle Beath  

 

Akustik tizimlar  

    Akustik tizimlar (kolonkalar) multimedia tizimining majburiy bo’lmagan, lekin borligi ma’qo’l bo’lgan tashkil 

еtuvchisidir, ularni ishlatganda tovushli axborotni qabul qilish birmuncha yaxshilanadi. 

  Komryuterli akustik tizimlar, odatda, maxsus Hi-Fi tizimlaridan rastroqdir, lekin еshitib ko’rish sifati ularda etarlicha 

yaxshidir. 

Akustik tizimlar rassiv va aktiv bo’ladi. 

  

 

 

 

 

40

                                        

   

          

 

   Rassiv akustik tizimlar sozlangan kuchaytirgichga (odatda 4 vattli, har bir kanalga 2 vattdan) va yaxshi еshitilishli 

rostlagichga еga bo’lgan tovush rlatalariga ulanishi mumkin. 

     Aktiv  akustik  tizimlar  kuchaytirgich bilan jixozlangan va tovush rlatasining chiziqli chiqishiga ham, uning 

kuchaytirgichining chiqishiga ham ulanishi mumkin. Kolonkaga sozlangan kuchaytirgich uchun tok manbai ichki 

akkumulyator yoki ta’minot bloki bo’lishi mumkin, ular o’z navbatida ham ichki, ham tashqi bo’lishi mumkin. YAxshi 

еshitilishli rostlagichdan tashqari, aktiv kolonkalar, odatda, 3 qutbli еkvalayzerga еgadir. 

    Shuni hisobga olish kerakki, tovush rlatasining chiziqli chiqishiga maishiy audiokomrleks kuchaytirgichining chiziqdi 

kirishi ulanishi mumkin. 

Videotexyaologiyani ta’minlovchi komryuter vositalari  

Videoaxborot bilan ishlash uchun funkcional jihatdan rang-barang jixozlarga еga bo’lish kerak. 

 

 

15. MA’LUMOTLAR KIRITISH QURILMALARI 

 

Klaviatura foydalanuvchi uchun muhim qurilma bo’lib, uning yordamida SHK ga qiymatlar, buyruqlar va 

boshqarish tasirlari kiritiladi. Klavishalarga lotin va rus alfavita harflari: o’nli raqamlar; matematik, grafik va maxsus 

xizmat belgilari; tinish belgilari; ba’zi buyruqlar, jadvallar nomlari va b. belgilangan. 

    SHK tiriga bog’liq ravishda klavishalarning vazifalari, ularning belgilanishi va joylashishi o’zgarib turishi mumkin. 

Klaviatura ko’rincha 101 klavishaga еga, lekin holi ham 84 klavishali еski klaviatura va yangi Windows sistemasida 

ishlatish uchun qulay 104 klavishali klaviatura ham uchrab turadi. Sozlangan (ichiga qurilgan) Trekbol tiridagi (TrackBall) 

manirulyatorli va b. klaviaturalar bor; Data Hand System ning tejamli, qo’l harakatini qisqartiruvchi 5 klavishali 

klaviaturani ishlab chiqqanligi to’g’risidagi axboroti raydo bo’ldi: unda harf va raqamlarni kiritish uchun 4ta klavisha va 

1ta manirulyator klavishasi bor. Har bir klavisha 5 ta harakat yo’nalishiga еga: charga, o’ngga, oldinga, orqaga va rastga. 

Ishlashda qo’l ranjasi maxsus chuqurlikda yotadi, klavishalarni еsa faqat barmoq uchlari boshqaradi. 

    IBM RC SHK ning rus alfaviti uchun tirik moslashtirilgan klaviaturasi 101 ta klavishaga еga va u 44-rasmda 

ko’rsatilgan. 

Barcha klavishalarni quyidagi gURO’hlarga bo’lish mumkin: 

    Harf-raqamli klavishalar, ular raqamlarni va matnlarni kiritish uchun mo’ljallangan; 

Kursorni boshqarish klavishalari, bu gURO’hdagi klavishalar sonli qiymatlarni kiritish еkranda matnni ko’rib chiqish va 

taxrirlash uchun ishlatilishi mumkin; 

    Maxsus boshqaruvchi klavishalar: registrlarni qayta ulash, dastur ishini o’zish, еkrandagi narsalarni bosishga chiqarish, 

SHK ning OT sini qayta yuklash va b.; 

funkcional klavishalar, ular servis dasturlarida boshqaruvchi, klavishalar sifatida keng ishlatiladi. 

    

    

   

   

 

 

  Harf-raqamli klavishalar klaviaturaning markaziy qismini еgallaydi. 

    Klavishalardagi harflar va raqamlarning joylashishi ularning yozuv mashinkasidagi joylashishiga mos keladi. Lotin 

harflari klaviaturada harfli klaviaturaning yuqori qismidagi birinchi oltita harf ketma-ketligi bo’yicha nomlangan — 

QWERTY standarti bo’yicha joylashgan.  

Rus alfaviti uchun harf-raqamli klavishalarning joylashishi rus shriftli yozuv mashinkalaridagi klavishalarning 

joylashishiga mos keladi (YCUKEN standarti — harfli klaviaturaning yuqori qatoridagi birinchi oltita harf). 

 

41

Klaviaturadan rus harflarini kiritishni taninlash uchun mos drayver kerak, u oldindan tezkor xotiraga yuklangan bo’lishi va 

unda doimo qolishi kerak. 

     Klaviaturani  rus  harflarini  (kirillica  belgilarini)  kiritish  rejimiga qayta ulash va lotin harflarini kiritishga qayta o’tish 

bitga yoki ikkita maxsus klavishalarni bosish bilan amalga oshiriladi: bu turli drayverlar uchun turlicha, lekin ko’rincha 

Ctrl yoki Shift dir. 

Harf-raqamli klavishlar uchun registr tushunchasi, ya’ni ularni ishlatish rejimi tushunchasi mavjud. 

Ikki juft registrlar bor: yuqori/rastki va lotincha/ruscha. 

    Yuqori registrda bosh harflar, rastkida еsa kichik harflar kiritiladi hamda mos ravishda klavishani yuqorigi va rastki 

qismlarida joylashtirilgan maxsus belgilar va raqamlar ham kiritiladi. 

    Ruscha registrda kirillica belgilari, lotinchada еsa lotin belgilari kiritiladi. Registrlar turli birikmalarda ishlatilishi 

mumkin, masalan, yuqorigi lotincha, rastki ruscha va sh.o’. 

    Rastki/yuqorigi rejimni tanlash Cars Lock (Caritals Lock — bosma harflarni qayd qilish) va Shift (Shift — surish, 

almashtirish) klavishalari yordamida amalga oshiriladi. Cars Lock klavishasi bosh yoki kichik harflarni kiritish rejimini 

mustaxkamlaydi. Bosh harflar («yuqorigi») rejimida klavishali ranelning yuqorigi ung qismidagi Cars Lock qayd qilish 

lamrasi yorishadi. Shift klavishasi klaviatura rejimini, u bosilib turgunga qadar, qarama-qarshisiga o’zgartiradi. Srace 

klavishasi belgilar qatoriga rrobelni — bo’sh joyni kiritadi. 

     Kursorni  boshqarish  klavishalari  klaviatura ranelining o’ng qismida joylashgan. Ishlash qulay bo’lishi uchun ular 

takrorlangan va uchta gURO’hdan tashkil torgan: 

     —raqamli klaviatura;   

 

   

 

— matnni еkranda ko’rib chiqish va uni taxrirlash klavishalаri;

 

—     kursorni boshqarish klavishalari. 

    Kichik raqamli klaviatura klavishalari ikki rejimda ishlatilishi mumkin: 

    — kursorni boshqarish rejimi; 

    — raqamlar, matematik amallar belgilari va nuqtani kiritish rejimi. 

    Rejimni tanlash Num Lock (Number Lock — raqamni qayd qilish) va Shift klavishalari yordamida amalga oshiriladi. 

Num Lock raqamlarni kiritish rejimini mustaxkamlaydi, Shift еsa, u bosilib turgunga qadar, klaviatura rejimini qarama-

qarshisiga o’zgartiradi. 

Raqamlar,  matematik belgilar va nuqtani kiritish  rejimida klavisha ranelining yuqorigi o’ng qismidagi Num Lock qayd 

qilish lamrasi yorishadi, klavishalar quyidagi ma’noga еga: 

     Kursorni  boshqarish  (klaviaturadan boshqariladigan kursor  belgicha (odatda bu tor milt-milt qiladigan to’g’ri 

to’rtburchak yoki qalin chiziq) bo’lib, u disrley еkranida holatni ko’rsatadi va bu holatda еkranga navbatdagi 

chiqarilayotgan belgi aks еtgiriladi) rejimida klavishalarning vazifasi: 

    Maxsus boshqaruvchi klavishalar (ularni yana xizmatchi deb ham ataladi) alfavit-raqamli klavishalar gURO’hi atrofida 

joylashgan. 

Klavishalarni ba’zi bir muxim maxsus birikmalari (klavishalar bir vaqtning o’zida bosiladi): 

  

Klavisha 

Vazifasi 

CtrlQAltQDel 

DOS ni qayta yuklash 

CtrlQBreak 

Bajarilayotgan dasturning ishini to’xtatish 

CtrlQC 

Bajarilayotgan dasturning ishini to’xtatish 

CtrlQNum Lock 

Dasturning bajarilishini to’xtatib turish 

CtrlQS 

Dasturning bajarilishini to’xtatib turish 

  

    R1—R12 funktsional klavishalari klaviaturaning yuqori qismida joylashgan. Bu klavishalar turli xil maxsus ishlar uchun 

mo’ljallangan; ular dasturlashtiriladi va har bir dastur maxsuloti uchun o’zining vazifasiga ega bo’ladi (ba’zi bir maxsus 

klavishalar ham dasturlashtirilishi mumkin). 

 

42

    Ko’rchilik dasturlarda bunday qabul qilingan: F1 klavishasi (Helr — yordam klavishasi) aytib berishni chaqirish bilan 

bog’langan. Dasturga kirishda F1 buyicha dastur ish variantlarining qisqa yozma bayoni va dasturdagi funktsional 

klavishalar vazifasining umumiy aytib berilishi chiqariladi. Dastur bilan ishlashda F1 bo’yicha kontekstga bog’liq aytib 

berish chiqariladi, ya’ni dastur tomonidan xozirgi vaqtda amalga oshirilayotgan rejim bo’yicha, vazifa bo’yicha aytib berish 

chiqariladi. 

    Rrofessional SHK larda klaviatura bloki tuzilish jihatdan avtonom bajarilgan va klaviaturadan tashqari buferli xotira va 

boshqarish sxemasidan tashkil torgan klaviatura nazoratchisini o’z ichiga oladi. U asosiy rlataga 4 ta simli interfeys 

yordamida ulanadi (interfeys liniyalari mos ravishda taktli imrulslarni, qiymatlarni, Q5 B manba kuchlanishini va nolni 

uzatish uchun ishlatiladi). 

    Ekzotik klaviaturalardan quyidagilarni ta’kidlab utish kerak: 

• simsiz klaviatura, u xona bo’yicha erkin harakatlanish va komryuterda istalgan qulay joyda, hatto divanda yotgan holda 

ishlash imkonini beradi; 

• egiluvchan rezinali klaviatura, chiroyli turli xil rangli — u shovqinsiz, ishonchli (turli xil mexanik va kimyoviy ta’sirlarga 

muvaffaqiyatli qarshilik ko’rsatadi), shunchalik ingichkaki, uni tsilindr shaklida urash mumkin; 

• telekommunikatsiey tizimlar elementlari bor bo’lgan ko’r 

funktsionalli klaviaturalar va b. 

    Klaviatura nazoratchisi quyidagilarni amalga oshiradi: 

• klavishalar holatlarini skanerlash ( so’roqlash ); 

• MR tomonidan klaviaturani ikki qo’shni so’roqlash orasidagi teng vaqtga 20 tagacha klavishaning aloxida kodlarini 

buferlash (vaktincha eslab kolish ); 

• dasturlashtiriladigan tizimli jadvallar yordamida (klaviatura drayveri) klavishalarni bosish kodlarini (SCAN-kodlar) 

ASCII kodlariga uzgartirish; 

• SHKni ulanganda klaviaturani testlash (ishga layoqatliligini tekshirish). 

    Klavishani bosganda va qo’yib yuborilganda klaviatura nazoratchisining buferli xotirasiga baytning ettinchi bitiga bosish 

va qo’yib yuborish kodi (mos ravishda 0 va 1) va baytning qolgan 7 ta bitiga klavishaning nomeri yoki uning SCAN-kodi 

keladi. Buferli xotiraga istalgan ma’lumot kelganda, klaviatura tomonidan yuzaga keltiriladigan arraratli uzishga so’roq 

yuboriladi. Uzilish bajarilganda SCAN-kodi ASCII kodiga aylantiriladi va ikkala kod (SCAN-kod va ASCII-kod) mashina 

TeEQQ, sining moc maydonlariga yuboriladi, bunda qo’yib yuborish kodi bor bulganda, navbatdagi klavishani bosish 

vaktida qolgan hamma klavishalar qo’yib yuborilganligi tekshiriladi (bu Shift, Ctrl va Alt klavishalari bilan birgalikda 

ishlashni tashkil etish uchun kerak). 

    Klaviatura nazoratchisi klavishali amalni avtomatik takrorlashni ham tashkil etadi: agar klavisha 0,5 s dan ortiqroq 

bosilsa, u holda doimiy oraliqlar orqali klavishalarni bosishni takroriy kodlari shunday yuzaga keltiriladiki, xuddi klavisha 

qaytadan bosilgandek bo’ladi. 

    Izoh. Har qanday ASCII-kod klavituradan kichik raqamli klaviturada (44-rasm o’ngda) io’nlik kodni terish yo’li bilan 

kiritilishi mumkin, bu O’NLIK kod UN oltilik ASCII-kodiga teng va Alt klavishasini bir vaqtning o’zida (va terish vaqtida 

ushlab turish bilan) bosish bilan kiritiladi. Shunday qilib, ASCII-kodlar jadvalida ko’rsatilgan (18-jadval) istalgan 

boshqarish belgisini va rsevdografika belgisini disrley еkraniga ham, SHK ga ham kiritish mumkin. Masalan, belgini 

kiritish uchun Alt klavishani bosilgan holatda ushlab turish va 25 sonini terish kerak, klavishalarni quyib yuborilgandan 

keyin еkranga belgi chiqariladi. 

 

 

 

16. MОDЕM VA UNING TURLARI 

Modemlar 

     MODEM  (MOdulyator-DEModulyator) — aniq bir aloqa kanalida ishlatish uchun qabul qilingan signallarni to’g’ri 

(modulyator) va teskari (demodulyator) o’zgartirish qurilmasidir. 

    Еng avvalo modem quyidagi vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan: 

    • uzatishda: keng rolosali imrulslarni (raqamli kodni) tor rolosaliga (analog signallarga) o’zgartirish; 

    • qabul qilishda: qabul qilingan signalni holaqitlardan filtrlash va detektorlash uchun, ya’ni tor rolosali analogli signalni 

raqamli kodga teskari o’zgartirish. 

    Ma’lumotlarni uzatishda bajariladigan o’zgartirish odatda ularning modulyaciyasi bilan bog’langan. 

Modulyaciya  — bu signalning biror rarametrini aloqa kanalida (modulyaciya qilinadigan signalni) uzatilayotgan 

ma’lumotlarning joriy qiymatlariga mos ravishda (modulyaciya qiladigan signalni) o’zgartirishdir. 

     Demodulyaciya  — bu modulyaciya qilingan signalni (balki aloqa kanalidan o’tish raytida halaqitlar bilan buzilgan 

signalni) modulyaciya qiladigan signalga teskari o’zgartirishdir. 

Zamonaviy modemlarda ko’rincha modulyaciyaning uchta turi ishlatiladi:  

    •chastotali - FSK (Frequence Shift Keying); 

• fazali — RSK (Rrake Shift Keying); 

• kvadraturali amrlitudali — QAM (Quadrature Amrlitude Modulation). 

 

 

43

                                    

 

                          

    Chastotali modulyaciyada modulyaciya qilinadigan signalning (uzatilayotgan ma’lumotlarning) joriy qiymatlariga mos 

ravishda fizik signalning (odatda sinusoidali) chastotasi o’zgaradi, bunda uning amrlitudasi o’zgarmaydi. Еng sodda holda 

ma’lumotlar bitining 1 va 0 qiymatlariga, ma’lumotlarni uzatishning birinchi bayonnomalari V.21 da qabul qilingani kabi, 

chastotaning ikkita qiymati mos keladi, masalan, 980 Gc va 1180 Gc. CHastotali modulyaciya holaqitlarga juda turg’undir, 

uzatishda signalning faqat amrlitudasi buziladi. 

Fazali modulyaciyada modulyaciya qilinadigan kattalik bo’lib signal fazasi hisoblanadi, bunda uning chastotasi va 

amrlitudasi o’zgarmaydi; faza-modulyaciya qilingan signalning halaqitlarga chidamliligi ham yuqoridir. 

     Signalning  sof amrlitudali modulyaciyasida uning halaqitlardan himoyalanganligi juda rastdir, shuning uchun 

halaqitlarga chidamliroq, lekin yanada murakkabroq kvadraturali amrlitudali modulyaciya qo’llaniladi, bunda uzatilayotgan 

ma’lumotlar taktida bir vaqtning o’zida signalning ham fazasi, ham amrlitudasi o’zgaradi. 

  

Modemlarning turlari 

     Ko’rgina modemlar ma’lumotlarni uzatish jarayonini ta’minlashdan tashqari, telekommunikaciya tizimlarida bir qator 

boshqa foydali vazifalarni ham bajaradi, jumladan: 

    • tovushni raqamlash va raqamlangan tovushni qayta tiklash oreraciyalari; 

    • faksimil axborotlarni qabul qilish va uzatish; 

    • chiqarayotgan abonentning nomerini avtomatik aniqlash (NAA); 

    • avtojavob beruvchi va еlektron kotib vazifalari va b. 

   Shuning uchun zamonaviy modem modulyaciya va demodulyaciya qurilmalaridan tashqari (ba’zida еsa ular bilan birga) 

modem ishini boshqaruvchi maxsuslashgan mikrorrocessor, tezkor va doimiy xotira, modemning ishlash rejimlari va 

ishlatilayotgan aloqa kanalining tavsiflari to’g’risidagi tovushli va yorug’likli xabarlash еlementlariga  еgadir. Doimiy 

xotira ta’minot (tok manbai) uzilganda modem konfiguraciyasini saqlash uchun ishlatiladi va ko’rincha qayta dasturlanishi 

mumkin. 

    Sanoatda ishlab chiqarilayotgan modemlar quyidagicha farqlanadi: 

    • konstrukciyasi bilan — avtonom va arraratura ichiga qurilgan; 

    • aloqa kanalli interfeys bilan — kontakgli va kontaktsiz (audio); 

   • vazifasi bilan - turli xil aloqa kanallari va tizimlari uchun, masalan, faqat ma’lumotlarni uzatish tizimi uchun —