Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi

 

Wlkashunoslik etnografiyaning ah’amiyati 

 

Reja: 

1. Wzbek va qoraqalpoq xalqlariga oid dastlabki etnografik malumotlar 

2.. Etnografiyaning rivojlanishi 

3. Etnografik manbalarni twplash 

4. Ananaviy mashg’ulotlari va xwjalik faoliyati 

5. Xalq bayramlari, wyin va marosimlari 

 

Adabietlar: 

 

1. Jabbarov İ. «Wzbek xalqi etnografiyasi» Toshkent, «Wqituvchi»1994 

2. Axmedov B. «Tarixdan saboqlar».T.,1997.72-96 bet 

3. Berezikov E. «Legendı i taynı Wzbekistana».Toshkent,1991. Str 131-142, 

199-217. 

4. Nabiev A. «Tarixiy wlkashunoslik». T.,1996. 91-115 betlar. 

 

24

5. Tilewmuratov M. Qaraqalpaq h’a’m o’zbek xalıqlarının’ ma’deniy 

baylanıslarının’ tariyxınan. No’kis,  1993 

6. Gosudarstvennıy kraevedcheskiy muzey Karakalpakstana / 

putuvoditel/N.,1992-s.30-61. 

7. Vamberi X. Buxoro exud Movaraunaxr tarixi. T.,1990 

8. Axmedov E, Saydaminova Z. «Wzbekiston Respublikasi» qisqacha 

malumotlar. T.,1995 

 

Wzbekiston Respublikasi nih’oyatda keng va katta h’ududni egallab olgan 

Wrta Osie-Qozog’iston tarixiy-etnografik mintaqasiga kiradi. Uning h’ududi 447,4 

ming kv.m. ah’olisi 22 mln ga yaqin. 

Etnografiya mustaqil Fan soh’asi sifatida geografiya Fani zaminida wtgan asr 

urtalarida kelgan edi. U wziga xos tadqiqiy uslub asosida unuminsoniyat va ayrim 

xalqlarning tarixi va turmush tarzining muh’im muammolarini h’al qiladigan 

duneqarashli ijtimoiy Fan. Etnografiya jah’ondagi barcha xalqlarni kata- kichikligi, 

irqi, ijtimoiy tuzumi, qoloq eki rivojlangan bwlishidan qatiy nazar, teng va bob-

barovar urganadigan ilm soh’asidir. 

Dastlabki etnografik malumotlar ibtidoiy jamiyat tashkil topgandan keyin 

qabilalar urtasida aloqalar urnatilishi natijasida asta-sekin tuplana boshlagan. Usha 

davrdaeq ayrim qwshin qabila elat va xalqlarning maishiy turmushi, etnik 

xususiyatlarini urganish, ularni aniq va twg’ri tushinish amaliy eh’tiejlarni 

qondirish taqozasi bilan vujudga kelgan. Uzoq utmishda Sharq mamlakatlarida 

kuni-qushnilar bilan samarali savdo-sotiq munosabatlari urnatish. Shuningdek, 

ularga qarshi muvvafaqiyatli urushlar olib borish eki jiddiy diplomatik aloqalar 

urnatish uchun dastavval etnografiyak malumatlarga ega bwlishi zarur edi. Eng 

qadimiy ajdodlarimiz twg’risida malumotlar juda kam. Sharq mustabidlari, ayniqsa 

qadimgi Eron, Bobil, Ossuriya maqsadida toshga bittilgan zafornomalarida bosib 

olingan va buysundirilgan elat va xalqlarni tilga olganlar. Shular ichida 

Osieliklarning qadimiy ajdodlari tw»risida h’am ayrim malumotlar mavjud. 

İlk ezma manbalaridan qadimgi Yunoniston va Rim mualliflarining asarlarida 

Orol bwyi va Oks va Yaksart, Movarounnaxr va Baktriyada yashagan qabila va 

elatlar tilga olinadi. 

Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto» da er.avval II-I asrlardan 

boshlab arab istilosigacha Wrta Osie xalqlariga tegishli malumotlarni Eron 

mustabidlari solnoma, Xitoy sayexlari ezuvlariga uchraydi. 

İlk urta asr /IX-XII/ asrlar mualliflaridan mashh’ur geografik va sayexlar İbn 

Xordadbek, al-Belxiy, al-İstaxriy,  İbn-Xavkal, al Masudiy, Equtlar wz 

saexatnomalarida zamondosh elatlar twg’risida nisbatan boy madumotlar ezib 

qoldirganlar. Masalan, Xurosonda eshagan atoqli geografik olim Abu Zayd Balxiy 

60 ga yaqin asar ezgan. Uning asarlaridagi xaritalaridan Buxorodagi Somoniylar 

kutubxonasida saqlangan. 

Eronlik geografik va saex al-İstaxriy Balxiy bilan Samarqandda uchrashib, 

uning bergan malumotlarini tuldirgan. Eronlik saeh’ İbn Xavkal esa Wrta er dengiz 

mamlakatlariga doir malumotlarni kiritgan. Mah’alliy mualliflardan faylasuf, 

musiqashunos Abunasr Forobiy, entsiklopedist olim Abu Rayxon Beruniy, buyuk 

 

25

tabib Abu Ali İbn Sino etnograf-tarixchi Muh’ammad Samoniy asarlarida usha 

davrda yashgan ah’oli tw»risida bazi etnografik lavh’alar keltirilgan. 

Etnografiyaning muh’im vazifalaridan biri millatlarning kelib chiqish masalasi 

h’isoblanadi. S.P.Tolstov, A.Yu.Yakubovskiy, 

Ya.G’ulomov

, M.G.Vaxobov va 

boshqalar wzbek xalqining boshlang’ish yadrosi Wrta Osieda quldorlik davrida 

yashagan qadimgi su»diylar, xorazmliylar, sak qabilalari va urug’-aymoqchilikni 

unutgan, keyiniroq kuchmanchilikdan utroq deh’qonchilikka utib wzbek nomini 

olgan turkiy tilda suzlashuvchi chig’il, qarluq, yag’mo, arg’u, kabi guruh’lardan 

iborat ekanligini, wzbek xalqining shakllanishi asosan XI-XII asrlarda tugaganligi 

va XVI asr boshlarida paydo bwlgan kuchmanchi Shayboniy wzbeklarining wzbek 

xalqining qadimgi yadrosiga aralashib ketib, unga wz nominigina berganligini 

faktik materiallar bilan isbotlab berganlar. 

Wrta asrning tilshunos olimi Mah’mud Qoshg’ariy wzining «Devonu lug’at-

turk» nomli noeb asarida wzbek xalqining eng qadimgi turkiy tilda gapiruvchi 

ajdodlaridan biri bwlgan chig’il qabilalari İskandar Zulxarnayn yurish qilgan 

davridaeq kwp mustaqil etnografik gruppalardan h’isoblangani h’aqida malumot 

beradi. Wrta asrning tilshunos olimi, shoiri va olimi Yusuf Xos Hojib tomonidan 

yaratilgan, wz davrining zwr badiiy asari h’isoblangan «Kutadg’u bilik» ning anna 

shu chi»il qabilalari tili asosida ezilganini va bunday ajoyib asar agar uzoq asrlar 

davomida iqtisodiy, madaniy birlik negizida dunega kelgan umumiy bir til 

bwlmagan h’olda paydo bulla olmasligini h’am etiborga olinib u vaqtda wzbek 

xalqining tili nih’oyatda uzoq tarixga ega ekanligini ishonchimiz komil bwladi. 

Mah’mud Qoshg’ariy ilk urta asrlarda h’am turkcha, h’am su»diycha 

swzlaydigan, yani ikki tili bwlgan. Demak, wzbek xalqi eramizdan avvaliroq 

muayan bir h’ududda wzisha xos moddiy va manaviy birlik yarata boshlab, asta-

sekin til jih’atdan h’am umumiylikka erisha boshlaydi. Natijada XI-XII asrga kelib 

wzbek xalqi asosan shakllanadi. 

Chingizxon istolosi davrida Evropa monarxlari va Rim papasi uning bilan 

savdo, siesiy diplomatik munosabatlar urnatishga qiziqishdi. 

Birinchi bulib «Tatarlar ulkasiga» pap İnnokentiy IV 1245  yilda frantsiskopik 

İsanna Plano Karpini boshchiligida monarxlardan iborat elchilarni yubordi. Shu 

maqsad vash u ywl Bilan 1249-1251 yy. Da safar/ vash u ywl bilan/ qilgan uning 

vatandosh Vilgelm Rubruk asarida va venetsiyalik Marko Polo asarlarida h’am 

ulkalar h’aqida muh’im etnografik malumotlar keltirilgan. Amir Temur davrida 

madaniyat rivojdanganini İspan elchisi ritsar Kalevixo Ruide Gonzales asarida, rus 

solnomalarida, mah’alliy mualliflar, Nizomiddin Shomiy, Abdurazzoq 

Samarqandiy va boshqalarning asarlari uchraydi. 

E.M.Boburning «Boburnomasi» katta ah’amiyatga ega. XVI asr boshida 

Masur İbn Kukustomiyning «Tarixi Abulxairxoniy», Kamoliddin noman Buxoro» 

asarlarida etnografik malumotlar bor. 

XVI asrning II yarmida Wrta Osiedan Rossiyaga I marta elchi yuborilgan 

bwlsa, XVII asrda Xiva xonligidan 12 marta Buxorodan esa 13 marta elchilar 

junatilgan. Wz navbatida kelgan rus elchilari bu ulka twg’risida kwp malumotlar 

tuplagan. 

 

26

Bu sah’odagi tashabbusni dastlab 1558 yilda Xitoyga Wrta Osie orqoli savdo 

ywlini aniqlagsh maqsadida Moskvaga kelgan Angliya savdo kompaniyasi vakili 

Antoniy Djekinson boshlib berdi. 

Petr I davrida esa Osieni wz tasirida olish maqsadida  ikkita ekspeditsiya tuzdi. 

1. Aleksandr Bekovich Cherkasskiy. 2. İvan Buxgolts ekspeditsiyalari. Ular 

malubiyatga uchrasalarda Petr I wz maqsadidan voz kechmaydi. Uning buyrug’i 

Bilan 1718 y. Kaspiy dengizini tekshirish uchun Yangi ekspeditsiya tuzildi. 1720 

y.Kaspiy dengizining brinchi xaritasi tuzuldi. 1721 y.Buxoroga rus elchisi bwlib 

kelgan Florio Beneveni Xivaga h’am borib, 1725 y. Petr I ulimidan swng 

Rossiyaga qaytgan va bu mamlakatlar twg’risida geografik etnografik malumotlar 

olib kelgan. Xorazm ah’olisining XVIII asr urtalaridagi turmush tuwg’risidagi 

etnografik malumotlarni 1740-1743 yy. Da Dmitriy Gladıshev va İvan Muravin 

boshchiligidagi Orol dengizi va Xiva ekspeditsiyasi h’amda 1733 y Samara 

savdogari Danil Rukoekining Xivaga kelgan saexati davrida tuplagan 

materiallaridan olish mumkin. 1774 y. Qozoqlar tutqin etgan rus unter-ofitseri 

Filipp Evremov asirlikdan qochib, Quqon, Marg’ilon, Qashqadare, Yarkent, Tibet, 

Hindiston, Angliya orqali 1782 y. Rossiyaga qaytib kelib qurganlarini ezib 

qoldiradi. 1781 y. Buxoroga elchi bwlib kelgan Mender Bekchurin va 1784-1796 

yillarda Buxoroga saexat qilgan T.Burnashevning h’ikoyalari h’am ezib 

qoldirilgan. 

Wzbek xalq etnografiyasiga oid materiallarni tuplash davri XIX asrdan 

boshlanadi. 1819-1820 y da Xiva xonligiga saexat qilgan kapitan N.N.Muravev wz 

taasurotlarini asar qilib chiqaradi. Uning aytishicha, Buxoro tomonidan ukelgan 

wzbeklar asosan 4 toifadan qiet-qun»irot, uyg’ur-nayman, qanli-qipchoq, Nukus-

man»itdan iborat h’ar bita toifa mustaqil h’okim-inoqga ega, eng kattasi qiet-

qun»irot inoqidir. Xiva xonligining qabilaviy wzbeklar kuchmanchi bwlgan 

ularning kwpchiligi qora uylarda yashagan, boylari poxsa uyga ega bwlgan. 

1820 yil Buxoraga junatilgan A.F.Negri boshchiligidagi diplomatik missiya 

qatnashchilaridan E.A.Eversman, X.Bander, P.Yakovlev, Bu va polkovnik 

G.Meyendorflarni kitob va xaritalari tarixiy etnografik malumotlarga ega. 

G.Meyendornging «Orenbugdan Buxoroga saexat» kitobida ijtimoiy-iqtisodiy 

ah’vol davlat tuzilishi, su»orish sistemasi, oila turmush va boshqa materiallarni 

beradi. 

Folklorist, etnograf, vrach, lekskograf V.İ.Dall Orenburg gubernatorining 

topshirig’i bilan 1833-1841 yillarda ish olib borgan/ İngliz saexatchisi Aleksandr 

Borns  1831-832 yillari Buxoroda bwlgan. 1840-1850   y. da Qozog’iston va Wrta 

Osie xalqlarining etnografiyasini ilmiy urganishda aka-uka Nikolay va Yakov 

Xanikovlarning xizmati kata. 

1851 y. nashr qilingan «Orol dengizi va Xiva xonligi kartasida izoh’noma» 

asari etnograf malumotlar beradi. 

Usha yillarda atoqli sharqshunos olim V.V.Grigorev Orenburgda yashagan, va 

u Rossiyada 1-bwlib Sharq xalqlari tarixi kursini wqita boshladi.Uning 200 dan 

ortiq ilmiy ishlari orasida Wrta Osiega tegishli asarlari mavjud. 

1858 y. polkovnik N.P.İgntev boshchiligidagi Xiva va Buxoroga yuborilgan 

yirik diplomatik missmiya h’am samarali ishlangan. 

 

27

Turk tillarini yaxshi bilgan mashh’ur venger sharxshunos olim Arminiy 

Vamberi 1863 y. darvesh libosida savdo karvoni Bilan Xiva, Buxoro, Samarqand 

va boshqa joylarda bwladi. U wz asarlarida 32 ta wzbek qabilalarining  ruyxatini 

beradi va ularning kiyim-kenchaklari, taomlari uyin, musiqa asboblari, urf-odatlari, 

diniy marosimlari tw»risida h’ikoya qiladi. «Buxoro exud Movarouunaxr tarixi» 

asari bor. 

Mah’alliy mualliflar asarlarida h’am etnogoafik malumotlar mavjud. Masalan, 

tarixchi, shoir, musiqashunos h’ofiz Tanish Buxoriyning «Abdullonoma» asari, 

Abdul»ozi Bah’odirxonning «Shajarali turk», «Shajari toraxima», Munis Ogah’iy 

asarlarida beriladi, va h’.k. 

Olimlarning fikricha, qoraqalpoqlarning eng dastlabki xalq bwlib 

shakllanishida Janubiy Orol buyida mil.avv. I asrlarda yashagan Sak-Massaget 

qabilalari-apasiaklar kata h’issa qushadi. Milodiy VII-VIII asrlarda Orol atrofida 

Oguz va pecheneglar paydo bwladi. Oguzlar madaniy qabilalar madaniyati Bilan 

Markaziy Osiedan kelgan pecheneglar esa mah’alliy sak-massaget va sarmat-alan 

qabilalari madaniyatining aralashuvi natijasida shakllangan Qorqalpoqlarning 

shakllanishining asosiy bulimii IX-XI asrlardagi pecheneglar bilan bog’liq. Xalqi 

sifatida shakllangan XI-XVI asrlarga tw»ri keladi. «Qoraqalpoq» atamasi 

1570,1598 yillardagi ezma manbaarda 1-bor uchraydi. 

Etnograf va sharh’shunoslardan N.G.Malitskiy, M.S.Andreev, A.Semenov, 

A.A.Divaev kabilar 1920 yilda Turkistonda birinchi tashkil topgan Wrta Osie 

Davlat universitetida qolib, wz ilmiy ishlarni davom ettirgan edilar. Turkiston 

universitetida wzbek etnografiyasi bwyicha mah’sus kurs kiritilib, etnografiya 

fanining ochilish tashkilotchisi İ.S.Likoshin tuzgan, bu kurs dasturi diqqatga 

sazovordir. Usha yili M.S.Andreev rah’barligida tashkil qilingan Sharx instituti 

wqish dasturida h’am Wrta Osie xalqlari etnografiyasi faxirli urinni egallagan, 

bundan tashqari, institut qashida ilmiy tugaraklar tuzulib, mah’alliy xalqlarning 

etnografiyasi va folklorini urganishga kata etibor berilgan. 

Keyinchalik Wrta Osie Davlat Universiteti maxsus fakultetiga aylangan Sharq 

instituti wqish dasturida etnografiya predmetiga aloh’ida etibor berilganligi tufayli 

uni tugatganlar ichidan yirik etnograf olimlar etishib chiqdi. Keyingi yillarda 

etnografik tadqiqotlarning keng kulamda amalga oshirilishi kwp millatli Wrta Osie 

ulkalarida murakkab milliy muammolarni echish Yangi jamiyat qurish kabi 

muh’im Amaliy vazifalarni h’al qilish zaruriyati Bilan bog’liq edi. Ayniqsa, 1924 

yili mintaqada utgazilgan milliy bulinishda tarixiy etnografik ishlar natijasida 

tuplangan   materiallar qul keladi. Usha yillarda etnografik ishlar natijasida 

tuplangan materiallar/ xaritalar tuzish maqsadida tadqiqotlar utkazilib Wrta Osieni 

tumanlashtirish maqsadida ezilgan tuplamlar va etnografik xaritalar kata 

ah’amiyatga ega bwldi. 

Mazkur ishlarda mah’alliy tillarni yalpi biladigan taniqli, geograf, tarixchi, 

etnograf olimlardan M.S.Andreev, A.A.Divaev, V.N.Kun, N.B.Mallitskiy, 

A.A.Semenov, E.D.Polivanov, L.V.Oshaninlar faol qatnashdilar. Shuni aloh’ida 

qayd etish lozimki, etnografik tadqiqotlarni utkazishda esh Turkiston 

respublikasining Fan va maorif tashkilotlari ancha jonuyarlik kwrsatdilar. 1921 

yilda mah’alliy h’okimiyat tomonidan yirik etnograf olimlar tomonidan tashkil 

 

28

topgan «Turkiston tub ah’olisining maishiy turmushini urganish ilmiy 

komissiyasi» wzbek etnografiyasi muh’im bir bosqich bwldi. Usha vaqtda ikkita 

ekspedtsiyai tashkil qilndi: A.A.Divaev rah’barligidagi Sirdare va M.S.Andreev 

boshchiligidagi Samarqand ekspeditsiyalari. Ular mah’alliy etnoslar va etnik 

guruh’lar/ wzbeklar, turkmanlar, arablar, lulilar twg’risidagi boy etnografik 

malumotlarni twpladi. Ayniqsa tadqiqiy dasturga kiritilgan masalalardan 

ah’olining jamoatchiligi ananalari, diniy etiqodlari, urf-odat va marosimlari 

ananaviy xwjaligi va madaniy turmush muh’im ah’amiyatga ega bwlib, shu dastur 

asosida noeb etnografik maumotlar ancha yig’ilgan edi. 

Bu yillarda ak.V.V.Bartoldning roli nih’oyatda katta bwldi. Uning tashabbusi 

bilan Wrta Osie etnografik xaritasini tuzish maqolasida juda keng va h’ar xil 

manbalar jalb qilindi. U 1920 yllardaeq «Turkiston etnografik xaritasini Buxoro va 

Xiva respublikalarini qwshib tuzush zarur» degan «oyani kutarib chiqqan edi. Bu 

kata olim rah’barligida Fanlar Akademiyasi qoshida Rossiya va qushni 

mamlakatlar ah’olisi qabilaviy tuzilishini urganish komissiyasi samarali ishlar olib 

bordi. 

Asrimizning 20-yilarida wzbek etnogenez iva uru» qabilaviy tuzilishi, ijtimoyi 

va oilaviy turmushi, xwjaligi va boshqa masalalarga ba»ishlangan bir necha 

etnografik asarlar paydo bwlgan edi. Eng ilk nashrlardan prof. E.D.Polivanov va 

esh etnograf  G.P.Potapovlarning ishlari diqqatga sozavardir. G.Poltser 

deh’qonchilik xwjaligi twg’risida kitobcha chiqardi, h’unarmandchilik va uning 

tashkilotlariga bag’ishlangan asarlarin F.Gavrilov, M.S.Andreev, 

A.N.Samoylovich yaratdilar. Bir guruh’ tadqiqotchilar Ya.Kumachenko, 

S.M.Dudin, A.L.Trotskaya, A.K.Borovkov, İ.M.Rusak va h’.k. 

Wzbekistonning Amaliy sanati, urf-odat va marosimlari, xalqteatri va uyinlari 

twg’risida kuplab ilmiy tadqiqotlar utkazib, asarlar Chop etdilar. Ularning 

kwpchiligi muzey xodimlri bilan birgalikda h’ar xil etnograf buyumlarni tuplashda 

faollik kursatdilar. Ular bilan birgalikda mah’alliy esh tadqiqotchilardan 

Sh.N.İno»omov, M.A.Bekjanova, G.Mirg’iesov, M.Yusupov kabilar h’am zur 

xizmat qildilar. Usha yillari uzlarining kwp qirrali samarali  ilmiy faoliyatini 

boshlagan taniqli folklorist olim X.T.Zarifov wzbek fanining rivojiga kata qissa 

qwshdi. 

Wzbek etnografiyasini 30-yillarda yuqori bosqichga kutarishda faollik 

kwrsatgan olim S.P.Tolstov edi. U 1929-1936 yillar davomida sobiq SSSR xalqlari 

muzeyida ilmiy xodim, keyin Butunittifoq fanlar Akademiyasining Moddiy 

madaniyat instituti Moskva bwlimi /h’ozirgi Arxeologiya instituti/ning mudiri, 

kwp yillar davomida Moskva Davlat universitetining professori, etnografiya 

kafedrasi boshlig’i bwlib ishladi. S.P.Tolstov tashabbusi Bilan 1937 yilda tashkil 

topgan Xorazm arxeologiya-etnografiya kompleks doimiy ekspeditsiyasi 

nih’oyatda zwr ilmiy kashfietlarni qulga kiritdi. 

Shunisi muh’imki, S.P.Tolstov ishtiroki va tashabbusi Bilan tarixiy-etnografik 

tadqiqotlar utkazish uchun bir necha maxsus etnografik guruh’lar tashkil qilingan 

edi. Asosan, urushdan keyin jiddiy bulgan bu guruh’lar Xorazm voh’asidagi 

wzbeklar, turkmanlar va qoraqalpoqlarni urganishga jiddiy kirishgan va kwp yillik 

tadqiqotlar natijalar bir necha ilmiy tuplamlarda mujassamlangan. Ayniqsa, 

 

29

Xorazm ekspeditsiyasining ikkita wzbek guruh’i /shimoliy ortyadga K.L.Zadixina, 

janubiy otryadga M.V.Sazanova rah’barlik qilgan/ h’amda diniy tassavurlarni 

urganish uchu nish olib borgan. G.P.Snesarev juda samarali tadqiqotlar utkazib bir 

necha ajoyib etnografik asarlar yaratdilar. Uning wzbek etnogenezi twg’risidagi va 

islom tarixiga oid tadqiqotlari diqqatga sazovardir. 

Bir necha muzeylar tashkil qilgan ekspelitsiyalar h’am etnografik malumotlar 

va buyumlar tuplashda zur xizmat qildi 1936-1937, 1940-1941-yillarda 

M.S.Andreev boshchiligida utkazilgan tadqiqotlar nafaqat fanni balki respublika 

muzeylarini noeb eksponatlar Bilan boyitgan edi. 

50-yillrdan boshlab etnograflar diqqatini h’ozirgi zamon etnik muammolari 

jalb qila boshlaydi. Mah’alliy tadqiqotchilar tomonidan 1950 yilda tashkil qilingan 

Wzbekiston fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti ekspeditsiyasi 

birinchi marta wzbeklarning h’ozirgi maishiy turmush va madaniyatini urgana 

boshlagan edi. Bir necha yillar davomida oshirilgan bu ishning yakuni «oykiron 

qishloqi ulkasida va h’ozir» nomli ilmiy asarda uz ifodasini topdi. 

Usha davrda wzbeklar va boshqa Wrta Osie xalqlarining kelib chiqishi  

/etnogenezi/ masalasiga jiddiy etibor berilla boshladi. Bu muh’im masalaga 

ba»ishlngan maruzalarda taniqli olimlar A.Yu.Yakubovskiy, S.P.Tolstov, 

A.A.Semenov, A.N.Berntam, L.V.Oshanin,  

Ya.G’ulomov

, R.N.Nabiev va 

boshqalar wz fikrlari bilan faol ishtirok qildilar. Wzbeklar va qorqalpoqlarning 

etnogenez iva etnik tarixi muammolarini urganish va jiddiy kiritilgan 

B.V.Andrianov, Ya.R.Vennikov, G.A.Jdanko, S.K.Kamalov, R.Qusbergenov, 

Sh.İnogomov, B.A.Axmedov, R.G.Muxminova, B.X.Karmisheva, K.Shaniezov, 

T.K.Xujayovlar bir necha muh’im asarlar nashr xos yakunlovchi anjuman sifatida 

1983 yilda Moskvada chaqirilgan «Wrta Osie va Qirg’izston xalqlari etnogenez iva 

etnik tarixi muammolari» mavzusidagi ilmiy konferentsiya fanda yangi bosqich 

bwldi. 

Keyingi un yilliklarda wzbeklarning xwjalik faoliyati, moddiy madaniyati, 

oilaviy va manaviy turmushiga oid masalalariga etibor bir oz kuchaydi. 

Deh’qonchilik, h’unarmandchilik, xalq memorchiligi va sanatiga bag’ishlangan bir 

necha ilmiy asarlar paydo bwldi. Masalan, E.M.Peshchereva, O.A.Suxareva, 

T.A.Kislyakov,  İ.M.Jabbarov, M.K.Raximov, A.Ywldashev, P.M.Zoh’idov, 

R.A.Abdurasulova, B.B.Veymari, V.L.Voronina, G.A.Pugachenkova, L.İ.Rempel 

va boshqalarning asarlarini takidlash mumkin. 

Odamlar dastaval muayyan tabiiiy sharoitga moslab uzlarining peshona teri. 

Meh’nati va aql-idroki tufayli uziga xos xwjalik madaniy tillarini yaratishga 

majbur bulganlar. Bu soh’ada etnografik materiallarni tuplash qiziqarli malumotlar 

beradi. Olimlarning tarificha, dastlabki ziroatchilik er qurrasining taxminan 20-45 

paralellari oralig’ida payda bwlgan va uzoq davr davomida uzlashtirilib 

takomillashib kelgan. Tabiatdagi mavjud yuzlab wsimlik turlarini inson uz 

qobiliyati va meh’nati tufayli suniy ravshda madaniylashtrib, qishloq xwjalik 

muh’sulotiga aylantirgan. Oqibatida qadimiy davrlardan inson uchun zarur bulgan, 

donli ekinlardan sholi bilan tariq Sharqiy Osieda bu»doy-Hindiston, Ovrupa, 

Amerika, Afrika, Avstraliyada, Maka deyarli butun jah’onda, ARPA-asosan 

Sharqiy Ovrupada juxori-Afrika va qisman G’arbiy Osieda tarqalgan. 

 

30

Guruch Ovrupaga, dastlab İtaliya va Pireney yarim oraliga, Hin dva Tinch 

okeani bwylab kamida sakkiz ming yil davomida etib borgan. Qadimgi 

Rimliklarga guruch bwtqasi /kasha/ ichki kasalliklardan davolaydigan eng 

qimmatli dori h’isoblangan. Bug’doy asli Wrta Osiedan dunega tarqalgan. 

Asli h’ayvon kuchi va omoch ishlatiladigan sug’orish deh’qonchilik 

Wzbekistonda eramizdan avvalgi III-II ming yilliklarda keng tarqala boshlagan. 

Sug’orma deh’qonchilik xwjaliklari asosan qadimiy voh’alarda, Qashqadare va 

Surxandare voh’alarida, Farg’ona vodiysida joylashgan. 

Xorazmliklar qadimgi davrlarda suv chiqarishning boshqa usullarini h’am 

bilganlar. Ular qul kuchi bilan h’arakatga keladigan «sepma», «dapma», «nova» 

kabi usullarni ishlatganlar. Sepma va dapma usuli maxsus eg’ochdan yasalgan 

uzun dastali paqir-kapcha bilan pastdan yuqoriga eki oeq kuchi orqali suv sepish 

ywli bilan amalga oshirilgan. Nova usulida uyilgan uzun eg’och nova qilinib suv 

pastdan yuqorigacha chiqarilib ekinlar sug’oriladi. 

Qishloq xwjaligining barcha sah’alarida ayniqsa ziroatchilikda eng muh’im 

meh’nat qurollari omoch, ketman, bel uroq h’isoblanadi. 

Qadimgi eng tarqalgan kovlagich qurol ketmandir. Ayniqsa, Farg’ona 

voh’asida er ishlarining barcha turlarida ketmon ishlatilgan. Xorazm va Janubiy 

Wzbekistonda er ishlarida kwproq bel ishlatilgan. 

Don ekinlari wzbek xwjaliklarida asrimizning 30-yillarigacha asosiy urinni 

egallagan. Bu»doy turlaridan «oq bug’doy» «qora bug’doy», «laylak bug’doy», 

«tuya tishi», tog’li tumanlarda suvuqqa chidamli «chivit» tarqalgan. 

Wzbek charvochiligida qoraqulchilikka ayniqsa etibor kata bwlgan. Quy juni 

h’am bozorga chiqarilgan. Yilqichilik rivojlanib, kupincha otlar Samarqand, 

Farg’ona, Quqonda sotilgan. İlgari pila etkazish erdamchi xwjalik soh’asi 

h’isoblanib, unda faqat xotinlar band bwlgan. Hatto ipak uru»ini aellar qilgan. 

Arxeologik tadqiqotlar Wzbekistonda 2 ming yillar muqaddam keng rivojlangan 

h’unarmandchilik mavjud ekanligini isbotlatadi. Odatda h’unarmandchilik eng 

kamida vaqtida ktta shah’arlarda ah’olining kwpchilik qismi h’unarmandlar 72 foiz 

metall buyum ishlab chiqargan 19  ta kasbga bwlingan. 

b) Wzbek va qoraqalpoq xalqlarining madaniy merosida xalq ijod qilgan va 

kata ijtimoiy ah’amiyatga ega turli bayramlar omaviy uyinlar, mavsumiy va 

h’unar-kasb marosimlari aloh’ida urin tutgan. 

Wzbek xalqi orasida eng keng tarqalgan milliy tusga ega bulgan urf-odatlardan 

mavsumiy marosimlar diqqatga sozovardir. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, 

wzbek mavsumiy marosimlaridan qwyidagilar tasnif etish mumkin: 

1. Qishda utkaziladigan gap-gashtak, yasa-yusuk kabilar: 2/ bah’oriy 

marosimlar-Navruz, shoh’moylar/ kush chiqarish/, lola eki qizil gul sayli, loy 

tutish, «sust xotin» kabilar. 

3/ Ezgi marosimlardan «qovun sayli», «choy momo» va h’.k. 4/ Kuzgi 

marosimlardan h’osil yi»ilib bulgan bo»lik mih’rgak, «obl baraka shamol 

chaqirish, uzum sayli kabilar. Butun Old va Wrta Osieda mashh’ur Navruz bayram 

iva marosimlari juda uzoq davrlardan beri nishonlanib kelmoqda. 21-mart Navruz 

bayrami kuni deb belgilandi. Buyuk mutaffakir Beruniy «Navruz yangi yilning 1-

kuni bwlib, uning forscha nomi h’am shu manoni taqoza etadi… u bah’or 

 

31

em»irining 1-chi tomchisini tuqishidan mevalari etulguncha… davom etadigan 

vaqtda keladi. Shuning uchun Navruz olamning boshlanishi va yaratilishi dalil 

qilingan». 

Beruniyning tarificha, afsungarlar Navruz kuni tong otganda biror gap 

gapirishdan oldin 3 kishik asal yalab, 3  bulak h’ushbuy mum tutatsa, bu kwp 

kasalliklarga yil buyi turli balolar dav etiladi, degan irimlar bulgan. Qadimgi Wrta 

Osieda va Eronda Navruz nafaqat h’am nishonlangan. Odamlarni tabaqalariga 

bwlib Navruz bayrami sifatida nishonlagan. Odamlarni tabaqalarga bwlib Navruz 

bayramini 1-oyga chuzib h’ar 5 kuni bir tabaqaga taalluqli deb h’isoblanganlar. 

Markaziy Eronda 1-chi 5 kunlik podsholarniki, 2- chi zodagonlarniki, 3-chi 5 

kunlik podsho xizmatkorlarniki, churi- molaylarniki, 4- chi 5  kunlik va 6-chisi 

deh’qonlarniki h’isoblangan. Qadimiy davrlarda Navruz arafasidagi 7 kun sovuq 

bulib, «ojiz kampir» kunlari deb nomlangan. Wrta Osie xalqlarida yangi yil 

marosim taomidan 7 don guja va sumalak pishirildi. Umar Hayemning 

«Navruznoma» Sida aytishicha 26 asrdan buen nishonlanib kelaetgan Navruz 

bayromi boshlanishi bilan wz-aro urushlar tuxtatilgan, yarashish shartnomalari 

h’am boshqa kunga qoldirilgan. Boshqa juda kwp materiallarni keltirishga bwladi. 

Ular h’am Navruzni yaxshi, ijobiy xususiyatlardir. Deh’qonchilik kasbga oid eng 

muh’im marosimlardan biri dalaga kush chiqarish bilan bog’liq «shoh’moylar» 

aloh’ida quvonch va tantana bilan nishonlanadi. Ular dushanba, chorshanba va 

juma kunlaridan biriga twg’ri kelishi lozim bwlgan, chunki bu kunlar deh’qonlar 

tassavurida baxt, omad keltirilgan kunlar h’isoblangan. Kulcha taerlanib 

qishloqning barcha mutabar qariyalari va ishtirokchilariga tarqatiladi. Bir bulagi 

kush chiqarish uchun tanlangan h’ukizga beriladi. Kuz tegmasi uchun 

h’ukuzlarning shoh’iga zig’ir surtiladi. 

Qurg’oqchilik vaqtlarda «sust Xotin» «Chala Xotin» marosimlari emg’ir 

chaqirish mah’sadida wtkazilgan. Janubiy Qirg’izstondagi wzbeklarda «choy 

momo» marosimi h’ozirgacha saqlangan. U qattiq shamolning oldini olish 

maqsadida wtkaziladi. A.Divaevning aytishicha «choy momo», «chal momo» 

bwlsa kerak. U «qari kampir» manosini beradi. Xorazmda swngi tutam bu»doy 

yi»ilib, xirmon tugatilganda ustiga kesak qwyiladi, uni «baraka kesagi» deb 

atagan. Xasharmarosimida bug’doy tutamin «ona bu»doy» deb otagan. 

Hasharchilar unga 1- kelishga h’rakat etgan va «ettim, ettim, ettim  oblboraka 

bersin» deb uradi. Bu»doy bah’orgacha saqlanadi. Albatta Wzbekiston xalqlari 

etnografiyasiga oid boshqa juda kwp materiallarni keltirishimiz mumkin. Ularning 

kwpchiligi bizlarning kunlarimizda h’am yashab kelmoqda. 

Mustaqillik sharofati bilan milliy urf-odatlar, diniy qadriyatlarimiz qayta 

tiklandi. Bunda prezidentimiz İ.A.Karimovning qissalari kata. Prezidentimizning 

1992 yilda 27 martda «Ruza h’aytini dam olish kuni deb elon qilish twg’risida» 

farmoni elon qilindi. 1992 yildan boshlab h’ar iyl mamlakatimizda Ruza h’ayti 

Navruz kabi umumxalq bayrami sifatida nishonlanmoqda.