Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi Tarixiy ulkashunoslik fanidan
MARUZA MATNLARİ
Maruza tuzuvchi: G.Кaramanova Nukus -2007 2
Mundarija: Kirish…………………………………………………………….…………… Ulkashunoslikning rivojlanishti…………………………………….………… Uzbekiston Respublikasi (geografik joylashuvi, ah’olisi, tabiiy boyliklari). ... Ulkashunoslikda arxeologiyaning roli………………………………………... Ulkashunoslikda etnografiyaning ah’amiyati…………………..……………. Tasviriy va amaliy sanat…………………………………….………………... Ulkashunoslikda antropologik malumotlarning urni ……….……………….. Toponimika-ulka tarixini urgaрishning asosiy manbalaridan biri…………… Ulkashunoslikda ёrdamchi tarix fanlaridan foydalanish……….…………….. Ezma va og’zaki manbalarning wlkashunoslikdagi ah’amiyati…………….… Qoraqalpoq h’aqida tarixiy manbalar…………………………….…………... Ulkashunoslikni urganishda arxivshunoslikning urni……….……….………. Ulkashunoslikni urganishda muzey eksponatlari……………………….……. 3
Uzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov «Wzbekistonning wz itiqlol a tarakqiёt ywli» asarida «xalqning manaviy dunesining mustah’kamlash va rivojlantirish Wzbekistonda davlat va jamiyatning eng ah’amiyatli vazifasi. Manaviyat wz xalqining tarixini, uning madaniyatini va vazifalarini chuqur bilishi va tushunib etishi orqali gina qudratli kuchga aylanadi. Tarixga nazar tashlaganimizda-bu xalqning xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz h’ar tomonlama rivojlangan odam bwlmaganidek wz tarixini bilmagan xalqning kelajagi h’am bwlmaydi,- degan edi. Mustaqillik sharofati bilan bugungi kunda tug’ilgan wlka, avul, shah’ar, kwcha, mah’alla va maktabning tarixiga qiziqish kwchayib bormoqda. Bugungi wz-zini anglab, mustaqilligimiz kun sayin mustah’kamlanib boraetgan sharoitda ona-yurtning h’ar bir farzandi uchun Vatan tarixini sevish, wrganish, diliga jo etishdan h’am muqaddasroq burch bwlmasa kerak. Wlkashunoslik fanining asosiy vazifasi h’am shu muloqazadan kelib chiqadi. Bu Fan h’ozirgi kunda wz mustaqilligini qwlga kiritgan Wzbekiston xalqlarining qadimiy tarixini, uning jah’on tarixiy taraqqietiga qushgan katta h’issasini, wz bag’rinidan Mah’ammad Muso Xorazmiy va Ali Kuchshi singari mashh’ur matematiklar. Ah’mad Farg’oniy, Al Beruniy va Ulug’bekdek falakiet bilimdonlari. İbn Sino kabilar. Narshaxiy va Abulg’oziy singari tarixchilar, al- Farobiy kabi faylasuflar, Zamaxshariy kabi lingivistlarni etishtirib, jah’on taraqqietiga qwshgan h’isssini daliliy ashelar vositasi bilan isbotlab beradi. Xalqimizning tarixiy, madaniy va memorchilik edgorliklari jah’on madaniy merosining tarkibiy qismi bwlib, jah’on taraqqietiga qwshilgan g’oyat katta ulushidir. Shunday muh’im, nodir, qimmatli ah’amiyatga moliy bwlgan moddiy va manaviy edgorliklarni h’ar tomonlama ilmiy va amaliy jih’atdan wrganadigan va tah’lil qiladigan Fan-«Tarixiy wlkashunoslik» h’isoblanadi. Wlkashunoslik deganda ilmiy wlkashunoslik, jamoat wlkashunoslgi va maktab wlkashunosligi tushiniladi. İlmiy wlkashunoslik wlka tarixi va madaniyat edgorliklrini ilmiy asosda h’ar tomonlama tekshirish, saqlash va wrganish bilan bog’liq h’olda olib boriladi. Tarixiy wlkshunolik asosan qwyidagi masalalarni wz ichiga oladi: Tarixiy edgorliklar. Bunga insoniyat h’aёtidagi eng muh’im tarixiy voqealar, jamiyatning rivojlanish bosqichlari, atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog’liq voqea joylari, wtmishdan qolgan qulezma asarlari va shu kabilar kiradi. Arxeologiya edgorliklari. Bunga kuh’na shah’arlar qurg’onlar, qalalar, qadimiy manzilgoh’lar, isteh’qomlar korxonalar kanallar, shuningdek ywllarning qoldiqlari qadimiy dafn joylari, tosh h’aykallar, qoyalardagi tasvirlar va boshqalar kiradi. Shah’ar qurilshi va memorchilik edgorliklari. Bularga memorchilik ansambllari va komplekslari, tarixiy markazlar, kvartallar, maydonlar, kwchalar, shah’arlar va boshqa ah’oli yashaydigan joylarning qoldiqlari fuqaro, sanat, h’arbiy, diniy, xalq memorchiligi inshoatlari kiradi.
4 Sanat edgorliklari bunga monumental, tasviriy, amaliy- dekorativ va boshqa turdagi sanat asarlari kiradi. Edgorlik h’ujjatlari. Bunga markaziy va mah’alliy davlat h’okimiyati organlari va davlat boshqaruv organlaridan qolgan turli h’ujjatlar, boshqa ezma va chizma h’ujjatlar kino-foto h’ujjatlari va tovush ezuvlari, shuningdek, qadimiy qulёzmalar h’amda arxiv materiallari, folklor va musiqa ezuvlari, nodir bosma nashrlar kiradi. Etnografiya va toponimik materiallar. Bunga xalq urf-odatlari, moddiy va manaviy madaniyat, xalqlarning ertak, folklor, mifologiyasi h’amda joy nomlarining ilmiy jih’atdan kelib chiqishini wrganish kiradi. Bular bilan bir qatorda tarixiy, ilmiy, badiiy qimmatga eki boshqa xil madaniy qimmatga ega bwlgan obektlar h’amda muzeyda saqlanadigan eksponatlar va wlardan wquv, talim tarbiya ishlarida foydalanish uslublari wz aksini topadi. Yuqoridagi manbalarni wrganish va umumlashtirish ilmiy wlkashunoslik tadqiqotlari, jamoat wlkashunosligi va h’avaskorlari uchun h’am, u eki bu voqealarga tavsif berish, turli tarixiy tushunchalarga aniqlik kiritish uchun h’am kwp malumot bwlib xizmat qiladi. Tarixiy wlkashunoslik fani malum ikki maqsadni: birinchidan, wz wlkasining va h’ozirgi h’aeti tarixini h’ar tomonlama ilmiy asosda wrganish ywli bilan twplangan arxeologik, etnografik, toponimik, nodir qwlezmlar, arxiv h’ujjatlarini saralash, tartibga solish va tah’lil qilishga, ikkinchidan, twplangan wlka materiallaridan wquv tarbiyaviy ishlarda wrinli va samarali foydalanib, esh avlodni vatanparvarlik ruh’ida tarbiyalashni kwzda tutadi.
1. Karimov İ.A. Tarixiy xotirasiz kelajak ywq.T., 1998 2. Karimov İ.A. Wzbekistonnning wz istiqlol va taraqqiet ywli. T., 1992
3. Karimov İ.A. İstiqlol va manaviyat.T., 1995 4. Nabiev A. Tarixiy wlkashunoslik. Toshkent, 1996 5. Bijanov E.,Xojaniyazov G’., Qaramanova G. Tariyxıy wlketanıw. N., «Bilim», 2001 6. Wzbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., 1996 7. Jabbarov İ. Wzbek xalqi etnografiyasi. T., 1994 8. Xodjaniyazov G’. Yusupov O.J. Qaraqalpaqstandag’ı muqaddas orınlar. No’kis, 1994. 9. Tarixiy wlkashunoslik va turizm Toshkent, 2002.
5
1. Ulkashunoslikning turlari va asosiy manbalari. 2. Tarixiy wlkashunoslikning rivojlanshi (1917 yilga qadar). 3. Tarixiy wlkashunoslikning 1917 yildan keyingi ah’voli. 4. Mustaqillik yillaridagi wlkashunoslik
1. Nabiev A. Tarixiy wlkashunoslik.T., 1996 2. Wzbekiston mustaqil taraqqaiet ywlida. T.1994 3. Ashurkov V.R. Katsyuba D.V. Matyushin G.N. İstoricheskoe kraevedenie.M., 1980 4. Jabbarov İ. Wzbek xalıq etnografiyasi.T.,1994 5. Axmedov E. Saydamminova E. Wzbekiston Respublikasi. T.,1995 6. Wzbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. T., 1996 7. Shamsuddinov R. Tarixiy merosimizga bir nazar. Andijon. «Meros»,1994
1. Wlkashunoslik forma jih’atidan uch turga bwlib urganiladi. 1) ilmiy, yani davlat wlkashunosligi; 2) jamoat wlkashunosligi; 3) maktab wlkashunosligi. 1) İlmiy yani davlat wlkashunosligi bevosita davlat ilmiy tashkilotlari: ilmiy tadqiqot institutlari, respublika tarix va madaniyat edgorliklarini muqofaza qilish va ulardan foydlanish komitetlari, regenal-maxsus muzeylar, respublika Fanlar Akademiyasi qoshidagi tarix arxeologiya ilmiy-tadqiqot instituti ilmiy xodimlari tomonidan tadqiq qilinib, wrganilib, topilmalari esa respublika va viloyatlarning wlkashunoslik muzeylarida ekspozitsiya sifatida namoyish qilinadi. 2) Jamoat wlkashunosligi qishloq, ovul, poselka, shah’ar tuman va viloyat h’udididagi tarixiy obidalarni saqlash va asrash ishlariga boshchilik qilish bilan birga joylarda yashaetgan xalqlarning kelib chiqishlari (etnogenez) urf-odatlari, ilg’or meh’natkashlar, meh’nat qah’romonlari xotirasini abadiylashtrish uchun h’aykallar, mangu olovlar, momumentlar, h’urmat taxtalari tashkil qiladi. Bundan tashqari jamoa. wlkashunoslarga numizmatlar, pechat, muxrlarni urganuvchi- sfragistlar, tamg’a, gerblarni urganuvchi-geraldistlar, tosh, metall, sopol va eg’ochagi ezuvlarni urganadigan epigrafistlar va boshqalar mustaqil ravisha uyushadi. 3) Maktab wlkashunosligi tarix, jamiyatshunoslik uqutuvchilarining bevosita rah’barligida tashkil qilinadi. Uning azolarini V-XI sinflardan tanlaydi. Wlka materiallari 4 zvenoga bwlingan h’olda twplanadi. 1) arxeologik 2) toponimik, 3) etnografik, 4) arxiv h’ujjatlari. Maktab tarixiy wlkashunosligi ikkiga bwlib, yani wquv jaraenida dastur asosida dasturdan tashqari maktabning tarbiyaviy ishlar rejasiga asoslangan h’olda amalga oshiriladi. Wquv jaraenida olib boriladigan wlkashunoslik ishlari h’am 2 maqsadni kwzlaydi. Birinchi: wz wlkasining wtmishini arxeologik, etnografik, toponimik va 6 arxiv h’ujjatlari asosida wrganish va twplagan wlkashunoslik materiallarini sistemaga solish; ikkinchisi twplangan wlkashunoslik materiallaridan tarix fanlarida foydalanish. 2. Rus olimi M.V.Lomonosov wz wlkasini mukammal wrganish maqsadida 1761 yili 30 savoldan iborat anketa tuzib, xalq, orasiga tarqatgan edi. Ayni vaqtda bu bilan wlkashunoslik fanlarining h’am boshlanishiga asos solindi. Wlkani wrganish masalasi Wrta Osie, shu jumladan Wzbekiston h’ududida, XIX asirning yarmida boshlandi. (10 bet. Nobiev A. Tarixiy wlkashunoslik). X-XV asrlardagi mah’alliy tarixchilar: Muh’ammad-Narshaxiy, Tabariy va Rashididinning asarlari wzining mazmundorligi va xilma-xilligi bilan ajraladi. Sharqshunos A.A.Romaskevich Rashididdinning «Jamut tavorix» asariga tuxtar ekan, h’aqli ravishda bu asar wzining mazmuni va h’ajmi jih’atidan muh’imligini kwrsatib berishdi, bu asardan keyin Eron tarixchiligida voqealarni bu xilda baen qilish uchun bwlgan intilishni kwramiz deb ezgan edi. Bu Wrta Osie tarixchiligiga h’am xos narsa edi. XIX asrning 30 yillarida Buxoro saroy tarixchisi Muh’ammad Ekub ezgan «Gulshan-ul-muluk» nomli asari usha davr tarixiy manbalaridan biri h’isoblanadi. Bu asar tojik tilida ezilgan bwlib, unda qadimgi vaqtdan to XIX asrning 30 yillarigacha bwlgan Buxoro amirligidagi siesiy voqealar tarixi beriladi. Yana usha davrda tojik tilida ezilgan ikkinchi manba Buxoro saroy tarixchisi Muh’ammad Mir Olimning «Tarixi amir Nasrullo» nomli asari yaratiladi. U amir Nasrullo topshiri»i bilan ezilgan. Asar XVII asrning ikkinchi yarmida Buxoro amirligida yuz bergan siesiy kurashlarni, ichki va tashqi voqealarni tasvirlash bilan boshlanib amir Nasrullaning h’okimiyatga kelishi, uning dastlabki yillaridagi davlatni boshqarishda tutgan siesati bilan tugallanadi. Unda 1821-1825 yillardagi qitoy qipchoqlar quzg’oloni, ularning bostirilishlari h’aqida swzlanadi. Tarixiy manbalardan biri Mulla İbodulla va Mulla Muh’ammad Shariflar tomonidan tojik tilida yaratilgan «Tarixi amir Haydar» nomli qul ezma asarda ashtarxoniylar bilan mangitlar sulolasi tarixi, amir Haydarning otasi Murodning tu»ilishidan boshlab, to amir Haydarning wlimi 1826 gacha Buxoro amirligida bwlib wtgan siesiy ijtimoiy iqtisodiy xarakterdagi masalalarga h’am tuqtalib wtilgan. Unda 1820 yilda A.F.Negri boshliq Rossiyadan Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya twg’risida h’am malumotlar berilgan. Muh’ammad Sharifning h’uddi usha davrni aks ettiruvchi «toji-tavorix» /Tarixlar toji/ nomli asari maydonga keldi. Unda mang’itlar nasabnomasi turkiy va mug’ilqabilalari, Chingizxon va uning avlod-ajdodlari, shayboniylar, ashtarxoniylar sulolasining tarixi beriladi. XIX asrning 40 yillarida ezilgan yirik tarixiy manblardan biri Muh’ammad Hakimxon Turaning «Muntaxabad tavorix» nomli asaridir. Unda XVIII asrning 70 yillaridan to Quqon xoni Umorxonning vafoti /1822/, undan swng taxtga utirgan Madalixongacha bwlgan davrdagi Quqond xonligi tarixiga doir siesiy voqealar tasvirlangan. Hakimxon Tura kupchilik voqealarni wz kuzi bilan kurgan. Ming sulolasi, Umarxonning h’ukmronlik qilgan /1809-1822/ vaqtidagi siesiy voqealar aniq izchillik bilan kwrsatiladi.
7 Quqon xonligi tarixiga oid manbalardan biri Mulla Avaz Muxammadning tojik tilida ezgan «Tarix jaxonnomai» asari bwlib u wz kwzi bilan kwrganlarini baen etadi, va tarixiy manbalar asosida ezilgan 2 kitob va geografik qushimchadan iborat. 1 qismda odamlarning paydo bwlishidan boshlab, to XVI asrgacha bwlgan h’ukmronlik tarixi berilgan. 2 -qism temuriylar sulolasi tarixiga bo»ishlanadi. Quqon xoni Olimxon /1800-1809/ va Umarxon /1809-1822/ h’ukimronlik davri siesati tuliq berilgan. Asarda ruslarning Samarqand va Kattaqurg’onda bosib olishlari ywl, imorat qurilishlari, 1847 y. Toshkent h’okimiga h’arakat, 1842 y . Quqondagi Xuja Qalandar boshchiligidagi quzg’olon kabi voqealar aytiladi. Quqon xonligi tarixchiligida Mulla Niez Muxammadning «Tarixi Shoxruxi» degan asari diqqatga sazovor. V-XVIII va XIX asrning 70 yillarigacha bwlgan Quqon tarixiga oid muxim malumotlarga bo»ishlangan. XIX asrning I-yarimida Xiva xinligida ezilgan yirik manba Munis /1778-1827/ otasi Avaz saroy xizmatida bwladi. Munis h’am saroy xizmatiga kirib, Eltuzar topshiri»i bilan u wzining «Firdavsul iqbol» tarixiy asarin ezdi. U Abul»ozixon asarlaridan foydalangan. U 1812-yilgacha tarixiy voqealarni olib kelganda xon unga Mirxondning «Ravzatussafo» asarini fors tilidan wzbek tiliga tarjima qilish topshiriladi. Munis uning 2-kitobi ustida vafot etadi. Muh’ammad Rizo Ogah’iy Xiva xoni Ollaqul /1825/1874/ ning topshiri»i bilan Munis asarlarini davom ettirib 1827 yillargacha bwlgan voqealarni ezadi. Keyin wzining «Riezud-Davla» 1826-1842 voqealarini, «Zubdot-it-tovorix» 1842-1845 yillardagi voqealarni, «Jamuil voqeoti sultoni» 1846-1855 yillardagi, «Gulshanid Davlat» 1856-1865 yillardagi wz ichiga oladi. Ogah’iy «Shoh’idiy iqbol» nomli 5- asarning Xeva xoni Muh’ammad Rah’im davri /1865-1910/ ga bo»ishlaydi. Ammo u tamomlanmay, 1872 yili voqealari bilan tugaydi. V.V. Bortold «İstoriya kulturnoy jizni Turkistana» degan asarida «Munis va Ogah’iyning ishlari va tarixiy asar sifatida kamchiliklariga qaramay, bu ishlar baen qilishning twliqligi va faktik materiallarining soni jih’atidan bizgacha etib kelgan Buxoro va Quqon xonliklari tarixi buyicha bitilgan asarlarni juda h’am orqada qoldiradi», deb ezgan edi. 3. XIX asarning 2-yarmida Wrta Osie Rossiya mustamlakasiga aylandi. Ochiqdan-ochiq ruslashtirish siesatiga rozi bwlmagan maydo burjua liberal- progressiv kayfiyat namoyandalari tasiri sezilardi. Bu mustamlaka mamuriyatini h’adiqsiratdi. Chor Rossiya, Wrta Osie xalq ommasining milliy ongini ustirishiga qarshi ish kwrdi. Lekin, Wrta Osiening tuzuk wrganilmaganligi mamuriyat ishlarini qiyinlashtiradi. «Yangidan qwlga kiritilgan» ulkani xwjalik jih’atidan ekspluatatsiya qilish vazifalarini tezlik bilan amalga oshirishga tusqinlik qildi ilmiy tadqiqotlar chunga zarur bwlib qoldi. Mashh’ur rus zoologi, zoolografiya va sayexi, darvinizmning etiqodli tarafdorlaridan bwlgan N.A.Severtsov (1827-1836) kata yutuqlarga erishdi. «Dune tomi»-Pomir tog’ sistemasining orografiyasini wrganishda meh’nat etdi.
Zoologiya, botanika, mineral va paleontologiya kollektsiyalari tuplandi. Semenov-Tyanshanskiy (1827-1914) Tyanshanda Alıp muzliqlari borligi masalasini ijobiy h’ol qildi. U nemets geografii Gumboldtning Tyanshandagi vulkan h’odisalari h’aqidagi fikrlari rad qildi.
8 Tabiatshunos, sayex A.P.Fedchenko (1844-1873) Far»ona vodiysi, Oloyni 1- marta tekshirdi. Oloy orqasidagi tizma tog’liklarning eng baland joyini u ochdi. U Zarafshon vodiysi bilan Qizilqumni h’am tekshirdi. Geolog va geograf İ.V. Mushketov /1850/1902/ Shimoliy Tyanshan to» sistemasi orografiyasining geologik asoslarini dastlab u kwrsatdi. Turkiston minerallarining dastlabki ruyh’atini tuzib chiqdi. 1877-1879 y. Geonetik razvetka Oloy, Pamir, Buxoro, Xisor, Amudare bwylab ish obordi. 1880 yili Zarafshon muzligiga ekspeditsiya qilishdi. 1881 yili u G.D. Ramonovskiy bilan birga Turkistonning 1-geologiya xaritasini tuzdi. U «Turkistonning geologiya va orografiya tarifi» monografiyasini ezdi. Hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan, rus olimi V.V.Dokuchaev (1846-1903) 1898 yili bu soh’ada dastlabki malumot berdi. 1867 yili Turkiston h’arbiy topografiya bwlimi tuzildi. U Wrta Osiening bosh xaritasini tuzishga kirishdi. 1867 yili Toshkent metereologik stantsiya tuzildi. 1874 yili Toshkentda astronomiya observatoriyasi yaratildi. 1874 yili uning xodimlari Wrta Osie h’ududida qariyb 870 astronomiya punktlarini aniqladi. 1869 yili D.D. Gedeonovning Toshkent kengligining uzgarishi xaqidagi tadqiqotlari 1895-1986) diqqotga loyiqdir. 1868 yil yanvarda Turkistonstatistika komiteti tuzildi. Uning tashabbusi Bilan 1872 yildan «Turkiston ulkasi statistikasi uchun materiallar» chiqarila boshlandi. (1872-1976 yillarda h’ammasi bwlib 5 tuplam chiqarildi) 1887 yil 1 yanvardan boshlab Sirdare (Toshkentda) Samarqand (Samarqandta), Farg’ona (Yangi Marg’ilonda) viloyatlari statistika komitetlari tuzildi. Ular sharh’lar nashr qilib, ularda xalq xwjaligi, irrigatsiya sistemasi, ah’oli va uning mashg’uloti, ulpon va soliqlar, mamuriy tuzilish, cog’liqni saqlash va maorif, jamoat obodonchiligi, ob- h’avo, kwzatishi va h’akozolar xaqidagi mufassal malumotlar berildi. 1886-1913 yilga oid «Sirdare viloyati sharxlari» Yangi Marg’ilon, Skobelev, 1889-1916 yillarda nashr qilingan edi. 1870 yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxonasi ochilgan edi. Ochilgan vaqtida 1700 jild kitobi bor edi. 1917 yilga borib kitoblar soni 80 ming jtldga etdi. Fonddagi «Wrta Osieda ayniqsa Turkiston asarlari va maqolalar tuplami» ah’amiyatga ega. Rus bibliografi V.İ. Mejov uni tuzushga qatnashdi. İshni u Peterburgda 1868 yildan boshlab 20 yil olib bordi. 1888 yili katta tomlar soni 416 ga etganda «mablag’ ywq» deb tuxtatildi. Mejov 3 kitobdan iborat tizimli va alfavit kwrsatkich tuzgan. 1871 yili A.L.Kun va boshqalar «Turkiston albomi» ni tuzib tamomlaganlar. U 1262 dona rangli surat va fotosutratlar etishtirilgan 447 kartadan iborat bwlib, 3 kutubxonasi va Turkiston kutubxonasi fanlar Akademiyasi kutubxonasi va Turkiston kutubxonasi foxrlangan edi. 1903 y aprelda Wrta va Sharqiy Osieni tarixiy, arxeologik lingvistik va etnografik jih’atdan wrganish komiteti tuzildi. Arxeologiya twplamlari Toshkent (1871 y. ochilgan), Samarqand (1874 y. ochilgan) va Farg’ona 1899 y.och muzeylarida saqlanadi. Wrta Osie tarixiga oid eng muh’im manbalardan biri X asr muallifi Muh’ammad Narshaxinig «Buxoro tarixi» asari N.S.Likoshin tomonidan rus tiliga
9 tarjima qilnib, 1897 yili nashr etilishi ah’amiyatli bwldi. 1895 yili N.İ.Veselovskiy rah’barligida arxitektor A.V.Shchusev va boshqa mutaxassislar ishtirokida İmperator Arxeologiya komissiyasi Guri Amirni arxitektura, dekoratsiya nuqtay nazaridan urganish uchun ekspeditsiya uyushtirdi. Uning natijasi 1905 yili albomda nashr etildi. Xalq xwjaligini urganishda A.F.Midendorfning «Farg’ona vodiysi» asari ah’amiyatga ega. 1908 yilda A.A.Bogalyubov tomonidan tuzilgan albom bosilib chiqdi. Unda kwp xil gilam nush’alari kwrsatildi. U 1-marta ularni ilmiy asosda klassifikatsiya qilishga urinib kurgandi. Gilamlarni tariflovchi A.Falkerzam, S.M.Dudin va boshqalarning kitoblari chiqarildi. Wrta Osie olimlar jamiyati, ilmiy-meditsina jamiyati, mah’ollliy ah’amiyatga ega edi. Umumrossiya ilmiy jamiyatlarning filiallari Rus geografiya jamiyati. Rus texnika jamiyatining h’amda tabiat antropologiya va etnografiya xovaskorlari jamiyatining Turkiston bwlimchalari edi. 1870 yili Wrta Osie olimlari jamiyati paydo bwldi. Tarix, etnografiya, geografiya, statistika, ekonomikalik malumot twplamlari. Uning birinchi ochiq majlisi 1871 yili 28-yanvardan boshlagan. A.P.Fedchenko ishtiroki bilan tabiat antropologiya va etnografiya xavaskorlari jamiyati Turkiston bwlimlarining xotiralari» degan birinchi va swngi asarlarini bosib chiqardi. Unda N.A.Severtsovning «Pomir umurtqali, faunasidan malumotlar» maqolasi, N.B.Teyxning ulka iqlim tarifiga ba»ishlangan ishlari kirdi. Jamiyatning 1878 yili V.F.Oshanin rah’barligi ostida tashkil qilingan ekspeditsiya natijalarida Buyuk Petr tizma to»lari ochildi. Muqsuv daresining Manbalaridagi muzlik topib, unga A.P.Fedchenko nomi berildi. Mablag’ ywqligi tufayli 1893 yili bwlim ishini tuxtatdilar. Wlkada ishlab turgan h’avaskor arxeologlar 1895 yili Turkiston arxeologiya xavaskorlari tugaragiga birlashdi. Ular tomonidan Farg’ona tog’ tizmalaridagi Saymolitosh suratlarini, Biya-Nayman ossuariylarini topdi. 1897 yili rus geografiya jamiyatining Turkiston bwlimi tashkil topdi. U orqali Orol dengizi, Balxash kwli, Turkiston muzliklari, h’ayvonat dunesini wrganildi. Turkiston qishloq xwjalik jamoati kurgazma, qishloq xwjalik xodimlari sezdi wtkazildi. 1900 yili Toshkentda qishloq xwjalik muzeyi ochildi, kontrol- urug’chilik stantsiyasi va boshqa erdamchi muassasalar tashkil etildi. Ulkada h’ammasi bwlib 15 ka yaqin ilmiy jamiyat ish olib bordi. 1899-1903 yillar ichida D.S.Berg /1876-1950/ Wrta Osiening eng katta suv h’avzalari-Orol dengizi bilan Balxash kwlini tadqiq qilib chiqdi. 1908 yilda L.S.Bergning «Orol dengizi» degan monografiyasi bosildi. G.B.Leonov Tolas Olatova muzliklarini, N.L.Karjenevskiy Seldara va Korasel muzliklarini tadqiq qildi. V.F.Oshanin ulka h’ayvonat dunesini tadqiq qilishni davom ettirdi. B.A.Fedchenko va uning onasi O.A.Fedchenko ulkaning wsimlik dunesini urgandi. B.A.Fedchenkoning 1915 yilda elon qilingan «Turkiston wsimliklari degan asarida Wrta Osieda malum bwlgan 5030 dan kwproq wsimlik xillari kursatib utilgan. Turkistonda bwlgan elshilarini B.Ya.Korolenko, G.B.Leonov va boshqalar urgangan. Sharqshunoslik jamoati Toshkent bwlimi 1901-1913 yillarda faoliyat kwrsatdi. 10 1917 yilga qadar ulka ilmiy jamiyatlari tomonidan h’ammasi bwlib, rus geografiya jamiyatining Turkiston bwlimi «Axboratining» 13 tomi /1898-1917 yillar/, Turkiston arxeologiya va xavaskorlar tugaragining majlisi qarorlari va axborotlaridan 21 tulpam /1896-1917/ Turkiston qishloq xwjaligi jamiyati tomonidan «Turkiston qishloq xwjaligi» jurnalidan 142 son /1906-1917/» Turkiston deh’qon jurnalining 50 son /1915-1917/, Sharqshunoslik jamiyati Toshkent bwlimi «Axborotning 6 soni /1908-1909/ chiqarilgan edi. 1907 yilda bibliograf İ.V.Dmitrevskiy rah’barligi ostida «Turkiston tuplamini» tuzish ishlari yangidan boshlandi. 1917-yilga qadar twplam tomlarining soni 394 ga etkazilgan edi. Akademik V.V. Bartold bir qator tarixiy asarlarini yaratdi. Uning «Turkiston mug’ullar h’ujumi davrida» 1898-1900 yillar/ monografiyasi, «Ulug’bek va uning zamoni», «Turkistonning sug’orish tarxiga doir» degan shuningdek 1894 yilda bosilib chiqqan «Turkistonda arxeologik tadqiqotlar masalalariga doir» kitoblari bor. Polkovnik A.G.Serebrennikov twplagan Wrta Osieni zabt etish tarixiga oid materiallar Wrta Osiening 1899 yildan 1876 yilgacha wtgan davr tarixini urganishda malum darajada qiziqarli manbalar 1895 yili oktyabr oyida Turkiston arxeologiya xavaskorlari tugaragi va uning ustavi tasdiqlandi, tugarakka Turkiston general gubernatori baron B.A.Brevskiy faxriy Rais qilib saylangan. Tugarakning 108 azosi bwlib ular ichida V.V.Bartold, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Aristov, V.F.Oshanin va boshqalar bwldi. İlmiy jamiyatlar xuzurida ulkashunos faollar, mah’alliy muh’birlar paydo bwldi.
Mirzo Buxoriy arxeologik-numizmatik kollektsiyalar tuplab, bir qismi Sankt- Peterburgdagi Ermitaj kollektsiyalariga kirgan. Ajoyib sanatkor xottot Mirzo Borot Mullo Qosimov Samarqand va uning atroflaridagi kwpdan-kwp qadim zamon edgorliklarning suratini chizgan. Ulug’bek madrasasining g’oyat aniq chizmasini taerlagan. A.L.Kunning İskandarqul ekspeditsiyasida 1870 yil / qatnashgan Mirzo Abdullo Abduroxman fanga qadimgi toshlarga va dah’ma toshlariga ezilgan xotlar qayd qilingan ajoyib kundalik daftar qoldirib ketgan. Toshkentlik Akrom Asqaror mashh’ur rus sharqshunosi N.İ.Veselevskiyning Turkiston buylab qilgan saexatlarida h’amisha unga ywldosh va kumakchi bwlgan. U faqat tanga –chaqalardan 15 mingdan kwp kollektsiya twplagan. U 1891 yil vafot etgash uning boy arxeologik kollektsiyani Peterburga olib ketilgan. Bu kollektsiya h’aqida professor Evarnitskiy «Asqarovning arxeologik kollektsiyasi» maqolasini «Turkistonskie vedomosti» gazetasining 1892 yil, 31-sonida berib, unda kollektsiya 17 dona oltin pul, 1370 dona kumushpul, 13274 dona miss pul, neolitning tosh bolg’asi, bronza, keton, bir buloq nefrit va h’akozalar bor deb kwrsatadi. Asqarovga arxeologiya faniga qilgan xizmatlari uchun 1887 yilda rus arxeologiya jamiyatining medali bilan mukafatlangan. Xavaskor geograflardon Olimxwjo Yunusov, Mirzo Hokim va boshqalar rus geografiya jamiyati Turkeston bu’limining xodimlari bwlib ishladi. Sattarxon Abdugaffarov birmuncha vaxt «Turkiston viloyatining gazetasida «tarjimonlik qilib turgan. Turkiston muallimlari seminariyasida wzbek va fors 11 tillaridan praktikant-repititorlik qilgan. U 1876 yilda Peterburgda chaqirilgan III xalqaro sharqshunoslar sezdiga A.Kun, Muh’ammedqulov, Abdullo Niezolar bilan birga qatnashdi. U rus tilida «Rossiyaning istilosiga qadar Quqon xonligining ichki ah’voli vedomosti gazetasining 1892 yil, 26,36 soni va 1893 yil 61 sonida bostirdi. Unda Xujand, Uratepa, Toshkentdagi xalqi quzg’olonlari h’aqida malumotlar bor. Toshkentlik tarixchi Muh’ammad Soliq Qaraxwja wg’li wzining 1890-1885 yillarda ezgan «Jadidan Tashkand» asarida İskandar Tura degan rus olimining tarixi ezganligini aytadi. Aslida u Aleksandr Kun edi. Muh’ammad Soliqning yuqoridagi kitobi 1200 bet bwlib tojik tilida ezilgan. 1- qismi h’ukmdorlar orasidagi urushlarga: 2- qismi Quqon va Toshkent tarixiga bag’ishlangan, 1885- yilda Jah’ongir Tura «İntih’ob Tavarix mamlakati Rusiya» /Rossiyaning qisqacha tarixi/ asarini wzbek tilida ezgan. Bu Jah’angir Tura nomini olgan odam, Quqon xonligi, Namangan va Toshkentda yashagan, wzbek xalqining tarixi, tili va urf- odatlarini urganishda malum qissa qh’shgan Vladimir Petrovich Nalivkin /1862- 1918/ edi. Uning ilmiy faoliyati Wrta Osie xalıqlari tarixi, tili va etnografiyasini urganishdan boshlandi. U rafiqasi M.V.Nalivkina bilan h’amkorlikda «Farg’ona mah’alliy ah’olisi aellarining turmushi h’aqida ocherk degan kitob ezdi. 5. Qadriyatimiz wz ulkamiz tarixini urganishdan boshlanish h’esh kimga sir emas. Etmish yildan ortiq davr mobaynida tariximizda chalkashlik va xatolikarga ywl qwyib kelindi. 1917 yilgacha yashagan sharqshunos olimlar va mah’alliy tarixchilarning ulkani urganishga bo»ishlangan asarlari unitildi. Ulka bilan bevosita shug’ullanganlar millatchilik tam»asiga duchor bwldilar. Mustaqilligimizgacha bwlgan davrdagi dorilfunun, pedagogika oliy wquv yurtlari tarix fakultetlari uchun ezilgan darsliklarda ulkamiz tarixini urganishga dyaerli etibor berilmadi. Darslikning birinchi bwlimida «İbtidoiy jamoa tuzush» degan mavuda Rossiyaning Evropa qismida paleolit, neolit, eneolit davrlariga doir manzil va makonlarning kamlgi, sobiq soji tarixi uchun misol bwla olmaganligi h’amda usha h’ududda qwldorlik tuzumi va uning rivojiga oid malumotlarning kamligi sababligigina Kavkaz orti, Wrta Osie tanlab olingan. Masalan: Wzbekistonda mezolit davri miloddan avvalgi 12 ming yillikdan 5 ming yillikgacha davom etgan bwlib, usha vaqtda ibtidoiy tasviriy sanat boshqa joylardagiga qaraganda ancha rivojlangan, Takatosh, sanat obidalari Surxondareda, Zarautsoy, Jizzaxda, Takatosh, Buxoroda, Sarmish, Qaraungursoy, Toshkent voh’asida Korazov, Xujakent, Parkent h’ududlaridan topib urganilganligi h’aqiqat. Termiz yaqinidagi Ayritomda toshga uyilgan burtma rasmlar Xorazdagi Twproq qaladan chiqqan sarov devoriga ishlangan rasmlar Surxondare Xolchaen, Dalvarzin tepadan topilgan h’aykallar xalqimizning uziga xos yuksak madaniyatini kwrsatadi. Ammo bunday nodir topilmalar ulkamiz farzandlariga tanishtirilmadi. 1917 yilga qador ulkamizda h’ar xil fanlarning rivojiga wz xissalarini qwshib kelgan mah’alliy kishilarning nomlari keyinchalik esdan chiqarib yuborilgan. Masalan: ulkamizda boyliklar qidirgan, qur»oshin va faruza kanlarni topgan xujandlik mullo Sangin. Chimkentda ulkadagi 1-rus tuzem maktabini ochishda faollik kwrsatgan Turkiston viloyatining gazetasida masul muh’arrilik qilgan. 12 Turkiston muallimlar seminariyasida wzbek va fars tillarida dars bergan, duneviy bilimlarning tarqalishiga kata qissa qwshgan Sattarxon Abdug’offorov, wzbek arxeologiyasi rivojiga kata qissa qwshgan Samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloxorning nomlari unutildi. Mirzo Barot Mirzo Qosimov, Mirzo Ubdullo Abduroxman, Wrta Osieda eng qadimda zarb etilgan tanga nomlarini urganishga kwp kollektsiya tu’lagan Akrompolvan Asqarov nomlarini urganishga etibor berilmadi. Havaskor- geograflardan Olimxwja Yunusov, Mirzo Hokim va boshqalar Rus geografiya jamiyati Turkiston bwlimining jonkuyar xodimlari edi. Mana shunday yuzlab olimlar ojoyib olimlar faoliyatini urganish mumkin bwlmadi. Numizmatika- faniga bwlgan qiziqish past darajada qoldi. Bu soh’adagi tadqiqotlarning ulkamizga xos urganilish talabga javob bermadi. Shunusi ashinarliki, 1917 yildan swng to h’ozirgi kunimizgacha ulkashunoslik fani ulkamiz tarixini davrma-davr wrganishdan iborat wz vazifasini bajarmay, kwproq Rossiyaning Evropa qismidagi ulkalarni urganish bilan mashg’ul bwlib kelaveradi. Masalan: Moskvaning tashkil topi shva uning 1- knyaz Yuriy Dolgorukiy 1147 yilda Moskvaga asos solganligini bilamiz-u ammo wz ona dierimizda Miloddon oldingi III asrda Grek Baktriya davlatiga asos solib, 1- tanga zarb etgan Diadot h’aqida uylab h’am kwrmaganmiz, Samarqand h’okimi Gurakning Kusam İbn Abbosga qarshi olib borgan shiddatli janglari, Shoxi-Zinda ansambli bilan bo»liq tarixiy afsonalar h’aqida tasavvurga h’am ega bulmadik. Bunday misollarni juda kwplab keltirishimiz mumkin. Ulkashunomlik besh asosiy mnbaga: arxeologiya, etnografiya, toponimika va arxiv h’ujjatlari h’amda muzey materiallariga tayanib ish tutadi. Hozirgi kunda ulkashunoslik Fani oldida quyidagi eng masuliyatli vazifalar turibdi: kuxna tarixiy shah’aroarilagi saexat mazmunini tuchuntiruvchilarga twg’ri ilmiy ywnalish berish: viloyat voh’a va vodiylardagi ulkashunoslik muzeylariga, malumotlarga va ywl kwrsatkichlar taerlash markaziy arxivlardan h’ujjatlarni urganish nodir qul ezma asarlarini urgnish, ularni ah’oli keng ommasiga etkazish. Ushbu vazifalar amalga oshirilsa mustaqil davlatimiz Wzbekkistonning h’aqiqiy vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib xissa qwlilgan bwladi.
Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|