Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ezma va og’zaki manbalarning ulkashunoslikdagi ah’amiyati (2 soat) Reja: 1. Wlkamiz qadimgi ezma manbalarda 2. Og’zaki manbalar. Folklorlik asarlarni twplash 3. Wlkamizni wrganishda davriy matbuotdan foydalanish Adabietlar: 1. Sagdullaev A. Qadimgi Wzbekiston ilk ezma manbalarida. T., 1996 2. Jabbarov İ. Wzbek xalqi etnografiyasi.T.,1994 3. Nasimxon Raxmon. Turk h’oxonligi. T.,1993 4. Avesto. İzbrannıe gimnı. Per.s.avertiyseogo İ.M.Stebien-Kamenskogo. Dushanbe, «Adib», 1990 5. Biruni. İzbrannıe proizvedeniya.T., I.1957 6. Ursu D.P. Metodika ustnoy istoriy.M., 1989
1. Markaziy Osiedagi eng qadimgi xalqlarning ezuvlari qaysi davrda shakllanganligi h’aqida aniq malumotlar ywq. Ayrim kam monli topilmalar (Qadimgi Xorazm sokol idishlari sirtidagi ezuvlar va saklarning «nomalum xatlari») bu jaraen miloddan avvalgi V-IV asrlarda boshlanganligi dalolat beradi. Ammo bu malumotlar twliq emas. Dastlabki ezuvlar tashqi shaklning takomillashuvi, alifbo tuzulishi qonunlari va tillarning ichki mazmuni kwp tomondan nomalum bwlib, yaxshi wrganilmagan, bu jaraenni aniqlash uchun juda kwp manbalarga asoslanish lozim. Afsuski, Markaziy Osieda miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oid tanga pullar (tanga 52 ezuvlari), sopol e»och va boshqa buyumlarga bitilgan ezuvlar eki h’ujjatlar topilmagan. Albatta, yuqorida kwrsatilgan davrda yurtimiz shah’arlarida tanga pullar zarb etilmagan chunki h’uddi shu paytda (mil.avv.VII-VI asrlar) eng qadimgi tangalar dastlab Kichik Osieda vujudga kelgan. Bundan oldingi asrlarda esa savdo-sotiq munosabatlarida pul vazifasini kumu shva oltin, qimmat bah’o buyumlar va yaltiroq toshlr, don va chorva mah’sulotlari bajargan. Miloddan avvalgi III-I asrlarda Markaziy Osiega oid kwplab tangalar topilgan bwlib, ular ulkamiz tarixini wrganish uchun kata ah’amiyatga ega. Bundan tashqari to wrta asrlarga qadar etib kelgan kwplab noeb ezuv edgorliklari tosh, sopol, kumush, eg’och, chori va qog’oz buyumlariga bitilgan turli xil malumotlardan iboratdir. Miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida yurtimizda joylashgan turli xalqlar qadimgi sharq-eroniy tillar shevalarida gapirganlar. Ularning etnik qiefasi va tillari bir-biriga yaqin bwlgan. Shuning uchun h’am su»dlar, baqtriylar, xorazmiylar va saklar qarindosh xalqlar bwlib, bir-birlarini yaxshi tushunganlar. Qadimgi sharq-eroniy tillarni urganishga oid kata ilmiy adabiet mavjud. Ushbu tillar guruh’ini Avesta tli, sug’dlar, xorazmiy ular va aqtriylar tillari tashkil qilgan. «Avesto» -zardushtiylik dinining muh’addas kitobi bwlib, dindagi xalqlarning shariat qonunlari majmuidir. Zamonamizga etib kelgan «Avnsto» qismlar milodning III-VII asrlarida tah’rir qilingan «Avesto» boblari «pah’laviy»-wrta fors alifbosi asosida 48 ta belgili ezuvdan iboratdir. «Avesto» wrta fors tilidan «Apastak» eki «Asos» deb tarjima qilinadi. «Avesto» tili eroniy tillarning eng qadimgi shevalaridan biri bwlgan va olimlar fikriga kwra, qadimgi fors tiliga nisbatan ancha oldingi bosqichda, milodin avvalgi II ming yillikning I ming yillikning boshlarida paydo bwlgan. «Avesto» birinchi bwlib, XVIII asrda frantsuz olimi Anketil Dyuperron tomonidan tarjima qilingan. Uning qwyidagi qwzezmalari XIII asrga oid bwlgan. Markaziy Osie xalqlarining eng qadimgi ezuvi bu xumning sirtida tasvirlangan xorazm tilidagi qisqa ezuvdir. U kata Oybuyirqala shah’ar xarobosida topilgan. Arxeologiya malumotlarga kwra bu ezuv miloddan avvalgi V-IV asrlarga tegishlidir. Miloddan avvalgi IV-III asrlarga oid yana bir qadimgi Xorazm ezuvi Quyqirilgan qalada topilgan sopol idishning sirtida saqlangan. Bu manba yagona «aspabarak», «otliq», «chavondoz» swzidan iboratdir. Qadimgi Xorazm ezuvi oromiy alifbosiga asoslangan, Oromiylar-miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida Mesopotomiya h’ududida joylashgan qadimgi xalqdir. Miloddan avvalgi VI-IV asrlarga kelib 22 ta h’arfdan iborat bwlgan oromiy alifbosi Wrta Sharqning idora qilish, ish yuirituvchi va mamuriy tli vazifasini bajargan. Baktriya tili va ezuvi bu Wzbekiston janubida va chegaradosh Tojikstonda, Shimoliy Af»oniston erlarida joylashgan tarixiy-madaniy viloyat ah’olisining tili h’amda ezuvidir. Baktriya ezuvi ikki xil oromiy va qadimgi Yunon alifbosiga asoslanib rivojlangan. Baktriya ezuvi topilmalari asosan milodning birinchi asrlariga taalluqlidir. Sug’d, Sug’diena tarixiy madaniy viloyat bulib, Zarafshon, Qashg’aare voh’alarini wz ichiga olgan. Milodiy I-IV asrlardan boshlab, sug’d ezuvlari keng 53 h’ududda tarqalgan. Bu jaraen sug’dlarning yangi erlarni uzlashtirish faoliyati va sovdagarlarning «Buyuk ipak ywli» dagi h’arakatlari bilan bo»langan, shuning uchun h’am sug’d tilidagi ezma edgorliklar Markaziy Osie, Qozog’iston, Sharqi Turkiston, Pokiston va Mug’iliston tuprog’ida topib tekshirilgan. Su»d ezuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda kata ah’amiyatga ega bwlib, qadimgi uyg’ur, mwg’wl va manjurlar ezuvlari paydo bwlishiga asos bwldi. Saklar-Markaziy Osie va Qozog’istonning dashtlarida, chwllarida va tog’larida joylashgan qwchmanchi kabilalar. Olimlar fikriga kwra, sak tilida eritilgan eng qadimgi manba bu olmaota atrofida İssiq qur»onida topilgan kumush idishdagi ezuvdir. U miloddan avvalgi V asr Bilan sanaladi. Tilshunoslik fanlarida issiq ezuviga uxshagan belgi ezuvlari «nomalum xat» deb ataladi. Sak tillarida eritilgan h’ujjatlarning asosiy qismi Sharqiy Turkistonning Xotan voh’asidan topilgan. Ular VII-X asrlarga oiddir. Bk ezuvlarni wrganishga G.V.Beyli, M.J.Drezden, A.G.Gertsenberg, İ.M.Oranskiylar katta h’issa qwshganlar. «Avesto» sug’diylar, Parfiylar va xorazm tillaridagi bazi atamalar, tushunchalar va nomlar zomonaviy tillarda saqlanib ishlatilmoqda. Jumldan, avesto swzlari «brator»-»birodor», «aka» (rus tilida h’am «brat»), «Xapto», «h’afta», «etti», «band»-»Bog’lab quyish», «zar», -»oltin», «nau (nav»-»Yangi» «ap»-»ob». «framano»-»farmon» va h’akozo. Ayniqsa kwp nomlar sug’d swzi-»kand» (Kent)-»shah’ar» Bilan bog’langan (Toshkent, Chimkent, votkent). Samarqand, Panjikent nomlari VII asir oxiri VIII asrga oid sug’d h’ujjatlarida uchraydi «Shoqor» tuchunchasi parfiylar swzi «shah’ar dan kelib chiqqan. Ayrim tushunchalar sug’d swzlari-«kas» (qurilish, gulobod) va «kat» (uy-joy, makon) bilan bog’langan (chortak, peshtok, kitob, navqat, surkat). Wzbekiston h’ududida tillarning rivojlanishi bir necha ming yillar Bilan bo»lanadi. Ezma manbalarga kwra yurtimizda eng qadimgi mah’alliy tillar: turkiy, fors, arab va eski wzbek tillari rivoj topgan. Ular ish yuritish va mamuriy, adabiy va xalqaro, mah’alliy qishloq va shah’ar tillari vazifasini bajargan.
Markaziy Osiening eng qadimgi xalqlari wz tarixini ezma ravishda eritmaganlar. (eki zamonamizgacha maqlanib qolmagan). Hududimizga tegishli ilk ezma manbalar-»Aevsto», ah’amokiylar davri mixsimon ezuvlari va qadimgi Dune (Yunon-rim) davriga taalluqli manbalar yurtimizdan tashqarida tuzilgandir. Wlar qadimgi Sharq va Dune tarixida birinchi bwlib, ulkamizdagi xalqlarning nomlarini aloh’ida joylar, tog’lar, darelar va kwllarning nomlarini afsonaviy qah’romonlar va podsholarning nomlarini, yurtimiz xalqlarining turmushi, dini, madaniyati, ijtimoiy-iqtisodiy va siesiy tuzumi twg’risidagi malumotlarni wz ichiga oladi. Dastlabki ezma manbalardan flydalanishda juda eh’tiet bwlmoq kerak. Bazi bir malumotlar afsonolarga asoslangan va ularni h’aqiyqiy tarixdan ajratib olish lozim. Boshqa manbalarning mualliflari (masalan. eng qadimgi yunon tarixshunoslari) h’ech qachon Markaziy Osieda bwlmaganlar va wz h’ikoyalarini surishtirib bilganlari asosida ezganlar. Shunga qaramasdan, bu malumotlar muh’im ah’amiyatga egadir. 54 Dastlabki «Avesto» 21 ta kitobdan iborat bwlgan, Hozirgi vaqtgacha uning ayrim qismlari saqlanib qolgan Yasna-»qurbonlik keltirish», Visprat –»h’amma h’ukmronlar», yasht-»qadrlash», «ulug’lash», «Videvdat»-»devlarga qarshi qonun». Bularning h’ammasi sosoniylar davrida tah’rir qilingan. Yasna kitobi 72 bobdan iborat, Visport 24 bobdan iborat bwlib, zardushtiylarning ayrim xudolarga bag’ishlangan madh’iyalaridir. Ular bayram va diniy marosimlarda ijro etilgan. Yashtning 21 bobida ezuvsiz zamonlarga oid eroniy qabilalarning tasavvurlari saqlangan. Yasht kitobida afsonaviy qah’ramonlarga va ulug’ xudolarga bag’ishlangan madh’iyalar twplangan. Videvrat 22 ta bobdan iborat. «Avesto» ning ayrim swzlaridan Azremon, Servar, Humaya-h’ozirgi Narimon, Sarvar, Humaye nomlarining kelib chiqishini kwrish mumkin eki İ.M.Steblin- Kamenskiy fikriga kwra, Vorukash kwli-Balxash, Frazdan daresi-Razdan daresi nomlarida takrorlangan. Ereerur to»i va Erebuni shah’ri swzlarida saqlangan bwlishi mumkin. «Avesto» da eng qadimgi viloyatlarning nomlari Yasht kitobining uchinchi va Videvdatning birinchi bobida sanab wtilgan Videvdat kitobisha kwra, zardushtiylilarning ulug’ va donishmand xudosi Axuramazda payg’ambar Zardushtraga bunday h’abar qiladi. «o Chpitano Zorotushtra, yashaydigan joylarga, bu erlarda baxlik qancha kam bwlsa-da tinchlik tortiq qildim. Birinchidan, odamlar yashashi uchun eng yaxshi mamlakatni, Vaxvi Date daresidagi Arenam Vayjoga asos soldim. İkkinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan bwlgan Gava Sug’da makoniga asos soldim. Uchinchidan, men, Axuramazda eng mamlakatlar va ulkalardan bwlgan qudratli Mauruga asos soldim. Turtinchidan, men, Axuramazda, eng yaxshi mamlakatlar va ulkalardan bwlgan, baland bayroqli gwzzal Baxdiga asos soldim. Bunda olimlar firicha Xorazm, Sug’dieno, Mare, Baktriya nazarda tutiladi. «Avesto» ga kwra, Sharqiy Eron podsholarining ruyxati qwyidagicha: «Xaoshen-eroniyliklarning birinchi afsonaviy podshosi «Shoh’nomo» raxushat), keyin Yimo (Jamshod)-podsho-podechi, Sevarshon (Sievush), Kovi Xaosrov (Kay- Xisrov). Axmoniylar davri mixsimon ezuvlarida Markaziy Osie xalqlari va viloyatlari twg’risida turli malumotlar bor. Bu ezvular miloddan avvalgi VI-IV asrlarga oid bwlib, Bexustun va Nah’ish Rustam qoyatoshlarida, Suza, Persegol va Hamodan shah’arlarida topib tekshirilgan. Ular qadimgi fors tilida turli ijtimoiy, siyesiy va diniy masalalarga doir podsho buyruqlaridan va nutqlaridan iborat. Bexustun ezvuida shoh’ Doroning nutqi keltiriladi: «Axuramazda irodasi Bilan quyidagi davlatlarni qwlimga kiritib: ularning podshosi bwldim: Fors, Elam, Bobil, Ossuriya, Arobiston, Misr, Lidiya, Moniya, Midiya, Armaniston, Kappadokiya, Parfiya, Dranevisna, Are, Xorazm, Baktriya, Su»diena, Gandxara, Saja, Sattagadiya, Araxoziya, Maka, h’ammasi bwlib 23 davlat. Swz shah’rida topilgan ezuvlarda Doro I bug’qay elon qiladi: «Suzadash Saroyni men bino qilganimda uning bezaklari uzoq yurtlardan olib kelingan Uaka 55 ezuvi-Ganoxaradan, oltin-Sard va Baktriyadan, yaltiroq toshlar va lojuvard- Sug’diynadan, firuza Xorazmdan kumu shva bronza-Araxoziyadan, tosh ustunlari- ekamdan etkazib berilgan. Erondagi qadimgi Persopol baqtriyaliklar, xorazmliklar, sug’dlar va saklarning uyib ishlangan rasmlari topilgan, unda ularning xiroj keltirish manzarasi tasvirlangan. Doro I ezuvlarida Mar»ilonda Frada boshchiligidagi qwzg’olon, saklar yurtiga qarshi yurishlar va ularning kuroshlari h’aqida malumot beriladi. Gerodot mil.avv. 484 yilda Kichik Osiedagi Galikarnass shah’rida tu»ilgan. (mil.avv. 431-425 yillar wrtasida vofot etgan). U «Tarix» kitobini mil.avv. 455- 445 yillar davomida ezgan. Unda Gerodot Baqtriya, Baqtra, baktriyaliklarie 13 marta, sug’dlarni 2 marta, xorazmliklarni 3 marta, saklarni 11 marta, massagetlarni 19 marta tilga olib, ularning moddiy madaniyati, urf-odatlari, din iva tarixi h’aqida h’ikoya qiladi. Bu asarda Tumaris va Kir II wrtasidagi siesiy munosabatlar, Markaziy Osie xalqlarining Kserks qushinlari ichira Yunon-fors urushlarida, Marafon va Salamin janglarida qatnashganlari va boshqa malumotlar mavjud. Yunon tarixshunosi Ktesiy mil.avv. 414 yildan boshlab aqamoniylar podshosi Artaksarka II saroyida tabib vazifasini bajargan. U mil.avv. 398 yildan keyin «Persika» asarini ezgan, asarning bir qismini baktriyaliklar tarixiga ba»ishlagan. U Ossuriya podshosi Nin va Baktriya podshosi Oksikrt urushlari h’aqida malumot beradi.
Gekatey Miletlik Yunon tarixshunosi (mil.avv. VI-V asrlar). U birinchi bwlib ah’amoniylar wlkalarning ruyxatini keltirgan va yurtimiz xalqlari h’aqida h’am xabar qilgan. Gerotdan oldin, Baktriya xalqi» tushunchasini buyuk Esxil «forslar» degan fojiasida ishlatgan. («sah’noda mil.avv. 472 yilda ijro etilga). Asarda esh baktriyalik jangchilardan Tenagon va Aritomlarning ismlari tilga olingan ular Salamin jangida h’olok bwladi. 2. Kwh’na obidalardan topilgan buyumlarda tasvirlangan turli afsonaviy obrazlar usha davrda mifologik janrda xalq ijodi nomunalari mavjudligidan darak beradi. Sharq xalqlarining durdonasi bulmish Firdavsining «Shoh’noma» Sida qwyilgan ayrim rivoyatlar h’am asli «Avesto» da keltirilgan afsonaviy obrazlarni eslatadi. Tarixiy manbalar h’am h’ozirgi Wzbekiston h’ududida yashovchi elatlar eramizdan avvalgi V-IV asrlarda boy og’zaki poetik ijodga ega ekanligi twg’risida xabar beradi. Bundan malumotlarning Wrta Osie xalqlari og’zaki ijodi yaratgan bazi asarlarda aks sadosi seziladi. Masalan. wzbek dostonlarida qadimgi sak- massaget qabilalari eposidagi bazi elementlar saqlangan. «Oysuluv» nomli wzbek dostonning syujeti eramizdan avvalgi VI asrda ruy bergan Tumarisning kurashini eslatadi. 1928 yili xalq shoiri Fozil Ywldosh u»lidan ezib olingan «Roh’iya va Suxongul» nomli wzbek dostonida h’am Tumaris tw»risidagi rivoyatning ayrim epizodlari keltirilgan. Sharqshunos olim V.V.Bartold tadqiqotlari bwyicha Firdavsiy «Shoh’noma» asarini yaratishda su»dlar va saklar yashagan Chochda (Toshkent) istiqomat qiluvchi bir deh’qon twplab bergan materiallardan foydalangan. 56 «Shirin va Shakar» dostonida Sievush obrazini kwrish mumkin. X asrda yashagan tarixchi Narshaxiy urta asrlarda Buxoroda Sievushga ba»ishlangan ashulalar borligini qayd qilgan. Sievush obrazining Turon afsonaviy qah’romoni Afrosieb obraziga juda yaqinligi h’am tasodifiy emas wzbek folklorida mashh’ur bwlgan Afrosieb tw»risidagi (uni na Alp Artung deb h’am ataganlar) rivoyatlar XI asrga oid turkiy tillardagi manbalarda uchraydi. U twg’risidagi malumotlar atoqli tilshunos olim Mah’mud Qash»ariyning «Devonu lu»atit turk» va Yusuf Balosug’uniyna «Qutudg’u bilik» asarlaridp saqlangan M.Qash»ariy Alp Er Tungaga bag’ishlangan marsiyaning parchalarini xalq og’zaki ezib olgan. Abdurokf Fitrat bu: marsiyasini tartibga keltirib «Eng eski turi adabieti namunalari» (1927) kitobida Chop ettirdi. Alp Er Tunga wldimi, Emon dune qoldimi Zamona uchin oldimi, Endi yurak yirtulur» Xalq orasida eng keng tarqalgan va sevimli janrlardan biri epik asarlar dostonlar bwlib, ular bizning davrimizgacha uzoq wtmish zamonlardan og’zaki poeziya ananalari tufayli etib kelgan. Dastonlarni avaylab saqlashda baxshilarning urni bor. Mashh’ur baxshi va shoirlardan Ergash Jumanbulbul u»li (1868-1936) Fozil Ywldosh ug’li (1872-1955) , Mah’ummad Jamrad ug’li Pulkan (1874-1941), İslom Nazar ug’li (1874-1953), Abdulla shoir Nurali ug’li (1870-1975), Qurvon İsmoil ug’li (1869-1940) kabilar juda boy epik merosni qoldirganlar. Wzbek xalqining uzoq wtmishidagi chet El istilochilariga qarshi qah’romonona kurashi «Yusuf va Axmad», «Malikai Ayer», «İntizor», «Raxon arab», «Orzigul», «Shirin va Shakar», 40 yaqin Gurug’li tsikliga kirgan bir qator qah’ramonlik va romantik dostonlarda aks ettirilgan. Bunday ajoyib o»zaki ijod namunalari Wrta Osie turkiy xalqlari wrtosida juda keng tarqalgan. Barcha epik asarlarda xalqning ijtimoiy tengsizlik, adolatsizlik, zulm va zurovonlikka qarshi cheksiz nafrati ifodalanadi. Qoraqalplarda «Alpomish» dostoni folklorist Abubakr Dinaev tomonidan Jiemurat jirov Bekmuxamedovdan ezib olingan. «Ediga» dostoni birinchi marta qoraqalpoq folkloristi Qalli Ayimbetov tomonidan ezib olinib, Moskvada Chop ettirilgan. «Qirq qiz» dostoni birinchi marta folklorist Sadrboy Mavlonov va Shamurat Xwjaniezovlar tomonidan 1940 yilda Qurbonboy jirovdan ezib olingan. Folklorlik asarlarni yig’ish tarix uchun kata ah’amiyatga ega. Wzbekistonnning birinchi folkloristi, professor X.Zarifov 1927 yilda yuqor»i qoraqalpoqlar orasida bwlib, qozoqlar Bilan qoraqalpoqlar wrtasidagi etnik bog’likliklar twg’risida malumotlar ezib oladi. Unda Jiydali Boysunda 4 son qoraqalpoq 6 son qozoqlar yashagan Qoraqalpoqlarda Wrmon biy degan bek bwlgan. Uning faqat qizi bwlgan. Uning biy bulishligi qarshilik bwlib, qozoqlardan biy quyilgan. Shunday qilib ular qoraqalpoqlarning joylovini bosib olib, bu er Jayıq deb atalgan» delinadi. Bu Urmambet biy h’aqida folklorist Q.Ayimbetov va A.Karimov Nurabulla jirovdan «Wrmambet tul»avining 243 qatarini ezib oladi. U tarixda bwlgan shaxs. XVI asrda Nubay urdasining mashh’ur biyi bwlgan. U h’aqida h’ar xil rivoyatlar mavjud. Ularda kwrsatishicha 57 qoraqalpoqlarga qozoq xoni Taukening ug’li Botir boshchilik qilgan. Lekin qoraqalpoq biylaridan Tobetbiy bunga norozi bwlgan. Uning bu ishlari tufayli xalq og’zaki Botirning onasining swzi saqlangan. «İyt nomli elni buzar demadimi, Boyagi Tauke xonnning swzi keldi» (Boshida Tauke xon Tobetbiyga shubh’a qilgan edi). Ushbu rivoyat bwyicha qoraqalpoq Ulu» To»da joylashgan Tobetbiy Botirni wldirganidan swng kuchishga majbur bwladi. Etnograf X.Esbergenov bu davoni XVII asr voqealari deb h’isoblanadi. Wtmishga xalqimizning maishiy turmushi va ijtimoiy h’aeti juda keng tarqalgan o»zaki janri-xalq qushiqlarida h’ayajonli va jushqin tasvirlangan. Ularda malum tarixiy voqealar berilishi mumkin. Masalan: Uylarimiz Shumanayning bwyida Bizga bir qirchimoy tuynak yuborsin Ota-onasi bermaymiz desa Uch bwlib, wzining poyini yuborsin» Kabi qoraqalpoq og’zaki ijodietidagi qushiqlarda tarixiy h’aqiqatlik tasvirlanadi. Bu erda masalan XIX asrdagi «Shumanay arna» dagi suvsizlik kwrsatilgan. Umuman-og’zaki xalq ijodietiga kiruvchi miflar, rivoet, afsonalar, qushiq, doston va h’akozolar tarix uchun kata ah’amiyat kasb etadi. 3. Wlkamizni wrganishda davriy matbuot manbalari h’am ah’amiyatli. Wzbekistonda XIX asrning II yarmidan boshlab dastlabki gazetalar paydo bwldi. Bu «Turkiston viloyati gazetasi» sonlari h’ozirgi davrda kutubxona arxivlarida saqlanib kelayapti. Ayniqsa jadidlarning gazetalari tarixchilarning tadqiqiy ishlari uchun manba bwlib xizmat qiladi. Qoraqalpog’istonda 1924 yildan boshlab gazetalar chiqarildi. Usha yili 2 gazeta: «Birinchi qadam» (Xwjalida) va «Erkin Qoraqalpog’iston» (Turtkulda) gazetalari bosmadan chiqarildi. Mutaxassislar ywqligi sababli «Birinchi qadam» gazetasi epilib qoladi. «Erin Qoraqalpog’iston» keyin «Meh’natkash qoraqalpoq» deb nomlanadi. 1931 yildan «Qizil Qoraqalpog’iston» nomi bilan atalgan bu gazeta h’ozir Yana «Erkin Qoraqalpog’iston» gazetasi deb nomlanadi. 1932 yilda «Meh’nat adabieti» dastlabki qoraqalpoq tilidagi jurnal chiqorila boshlagan. U 1956 yilda «Qoraqalpo»iston adabieti» va badiiy h’unari» nomlanadi. 1958 yildan esa Amudare nomi Bilan Chop etilmoqda. Mustaqillik sharofati bilan respublikamizda milliy qadriyatimizni kwrsatuvchi kwplagan davriy matbuotlar paydo bwldi. Wlkashunos tarixchilar davrni matbuot bilan ish olib borishda tarixiy davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, ulkamiz tarixini xolisona eritishlari kerak. Manba sifatida matbuotning wzi va ularda eritilgan tarixiy mavzular urganiladi.
Qoraqalpoqlar h’aqida tarixiy manbalar 4 soat) 58
1. Qoraqalpoqlar h’aqidagi dastlabki malumotlar 2. XVIII-XIX asrlarda qoraqalpoqlar h’aqida 3. XX asrda qoraqalpoqlar tarixini wrganish masalalari
1. Materialı po istorii karakalpakov. Sb.Trudı İnst. Vostokovedeniya, Tom. VII.1935 2. Tlewmuratov M. Qaraqalpaq h’a’m o’zbek xalıqlarının’ ma’deniy baylanıslarıının’ tariyxınan.N.,1993 3. Tlewmuratov M. Qaraqalpaqlardın’ tuwısqan xalıqlar menen ma’deniy baylanısları. N.,1989 4. Yusupov O.J. Janibek batır. Maman batır. Murad shayx. A’ziyz baba, Qorazbek biy atalıq.N.,1998 5. Ma’mbetov K. Qaraqalpaqlar tariyxı.N.1993
1. Qaraqalpaq xalqi h’am qadimiy xalqlardan bwlib, boy tarixiga ega. Qoraqalpoqlar asrlar mobaynida Xorazmning shimolida. Orol atrofida yashab kwpchilik bulagi Orol atrofini tashlab kuchib ketishga Majbur bwlgan. Bunga sabablarning biri 1221 yildagi Chingizxon boshliq mu»ullarning Urganchni 5 oy qamoldan keyin bosib olishi bwldi. Amudare tug’oni bwzilishi natijasida dare suvi g’ arb tomonga ywnalish oladi. Avval dare bwyida deh’qonchilik bilan mashg’ul bwlgan qoraqalpoqlar suv etishmovchiligi sababli boshqa tomonga kwchishga majbur bwladi. Usha vaqtda qoraqalpoqlarning bir bwlimi g’arb, Amudarening yangi oqimi tomon kwchib, asrlar davomida usha joyda yashab qoladi. Qloaqalpoqlarning bir bwlimi esa Volga va Ural darelari bwylariga, ayrimlari Qora dengiz soh’illariga, bir bwlimi Sirdare bwylariga kwchib joylashgan. Bu Sirdare atroflari Wrta Osie xalqlari tomonidan Turksiton deb atalgan. Xalqning bir bwlimi h’ozirgi Surxondare viloyati h’ududiga kwchib borganligi h’aqida malumotlar h’am mavjud. Hozirgi vaqtgacha tarix ilimida qoraqalpoqning atab wtilgan davrlarda son jih’atidan qancha bwlganligi qaysi bwlimi qaysi erga kwchganligi h’am twla aniqlanamagan. Ammo qoraqalpoqlarning vatanini tashlab ketishiga asosiy sabab suvvizlik natijasida yashash imkoniyatining qolmaganligi sababli ekanligi aniqlandi. Kwchgan qoraqalpoqlarning h’ammasi dare, kwl bwylariga yashash uchun qulay joylarga kwchib borgan. Qoraqalpoq etnonimining kelib chiqishi h’aqida h’ar xil fikrlar mavjud. Olimlarning bir guruh’i qoraqalpoq etnonimining h’ar xil variant va tillarda ezilgan XII-XIV asrlardagi ezma malumotlarga asoslanib va o»uz pecheneg qabilalarining kiygan bosh kiyimining asosida paydo bwlgan deb h’isoblaydi. Sababi qoraqalpoqlar h’aqida XII asrdagi rus yilnamalarida «Chernoe klobuki» deb ezib qoldirsa, mu»ul yilnamasida «Qora telpakli» shaklida İran tilida keltiriladi. XII asr wrtalaridan boshlab rus yilnamalarida “chernoe klobuki» atamasi uchraydi. B.V.Alin wzining «Rus na bogatırskix zastavax» maqolasida («Voprosı istorii N1.1969. s.136). ularni pecheneg va turklarning qoldiqlari deb kwrsatadi. 59 Shuningdek, XII asrga oid «İgor palki h’aqida swz» asarida polovetslar yani qipchoqlar h’aqida h’am swz etiladi. Masalan 1185 yilda polovetslar Bilan jangda rus knyazining mag’lubiyatga uchraganlgi h’aqida malumot mavjud. Shuningdek boshqa sharq sayeh’lari tomonidan «qora bwrikli» deb atalgan urug’ va h’aqida ezib qoldiradi. Bu nomi atalgan urug’ va xalq atamalari qoraqalpoqlar h’aqida aytilgan deb h’isoblashga asos bor. Qoraqalpoq etnonimining kelib chiqishini olimlarning boshqa guruh’i fikri bwyicha qoraqalpoq swzi Bilan bog’lanadi. «ulpoq swzi eski qoraqalpoq tilida soch, tepa soch manosini bergan. Qoraqalpoq atamasi XVI asrga oid ezma manbalarda ilk bor uchraydi. Bu manbalar 1570 va 1593 yillarga tegishli. Ayniqsa 1598 yilgi Buxoro xoni Abdullaxonning maxsus erli»ida Sirdare buyida yashaetgan xalqlar qatorida qoraqalpoqlar atamasi h’am tilga olinadi. Olimlar fikriga kwra qoraqalpoqlarning butunlay xalq bwlib shakllanishi XVI asr deb h’isoblaydi. Wsha davrda qoraqalpoqlarning tarkibida kwplagan uru» va uru» birikmalari bwlgan. Qoraqalpoqlarning uru»lik tuzimini eng boshli 6 uru»dan iborat. Wlar Qitoy, qipchoq, keneges, man»it, qun»irot, muyten. Wlar wz navbatida 130 dan oshiq mayda urug’larga bwlinadi. 6 urug’ 2 arisga bwlinadi: 1) qung’irot arsi- urga qwng’irot va muyten urug’lari: 2) un turt urug’ arisi- unga qitoy, qipchoq, keneges, mang’it uru»lari kiradi. İkki aris birigib, qoraqalpoq xalqini paydo etgan. Qoraqalpoqlar h’aqida XVIII asrdagi rus h’ujjatlarida kwplab uchrashadi. Masalan Murod shayx Azizboboning siesiy faoliyati 1724 yilda eq rus manbalarida ezilgan. Petr 1 va İshim Muh’ammadxon davrida diplomatik qo»ozlarda Murod Shayx Azizbobo Kim bwlgan degan savolga quyidagicha javob eziladi: «Karakalpakskogo umershego starogo İshimxana deti pervoy jenı karakalpkchin chetıre sına, drugoy jenı-kalmıchiya dva sına: bolshoy Murad Sheyx Aziz, vtoroy Alim sultan i nıne dvoe vladeet nijnim Karakalpakami». Demak, bunda İshim Muh’ammad Bah’adurxonning qalmoq xotinidan tu»ilgan ug’li Murad Shayx ekanligi aytilgan. Rossiya elchisi bashqurt Maxsud mulla Yunus axun elchining malumoti bwyicha va Petr I- ga ezilgan xotnomada Murod Shayx Aziz bin xan İshim Aziz deb kwrsatiladi. Bobolar dasturi bwyicha onasi boshqa oq suyak u»ullarni xon boshqaruviga unchalik aralashtirmagan. Shu sababli Surod Shayx Aziz bobo (1675-1748) jami qoraqalpoqlarning din h’azrati xizmatida bwlgan. Mamet Mirzo Tevkelee podsho h’ukumatining topshiri»i bilan qozoq erlarida 1731 yildan 1733 yilning 14 yanvarigacha bwlgan. U boshqurt millatidan. Tevkelee kun sayin bwlib wtgan voqealarni ezib borib jurnal yurgizgan. Bu «jurnal» da qoraqalpoqlarning h’aeti kwrsatiladi. Unda qoraqalpoq xoni Qaypxonning va Murod shayxning xotidan parchalar keltirildi. 1734 yilda sanatning ober-sekretari İ.K.Kirillov loyih’asi bwyicha Orenburg ekspozitsiyasi tuziladi. Uning «Tsvetushee sostoyanie Rossiyskogo gosudarstvo» asarida qoraqalpoqlar h’aqida malumotlar bor.
60 P.İ.Rıchkov usha davrda «Qirg’iz-qaysaq va qoraqalpoq urdasi h’aqida xabarlar degan proektida Or daresining bwyida yangi qala solish, shuningdek qoraqalpoqlar bilan aloqa wrnatish va h’okazolar h’aqida aytiladi. 1740 –1743 yillardagi Dmitriy Gladıshev va İvan Muravin boshchiligidagi Orol dengizi va Xiva ekspeditsiyasi materiallari h’am ah’myaitli. XVIII asrning olimi P.İ.Rıchkovni «Orenburg Lomonosovi» deb h’am ataydi. U 1744 yilda «Orenburg kompaniyasining boshlanishi va ah’voli h’aqida xabar» asarini ezadi. Shu asarda tarixchi V.N.Tatishev «İstoriya Rossiyskaya» asarini ezishda foydalangan. P.İ.Rıchkov qoraqalpoqlar bilan uchrashgan «Tatarlar h’aqida qisqacha xabarlar» asarida mah’alliy ah’oli h’aqida h’am malumot beradi. 1780-1781 yillarda Mendiyar Bekchurin Buxoroga saexat qilgan va kundalik yurgizgan. Bu kundalikni 1- marta professor X.Z.Zieev wz asarlarida elon qildi. U qoraqalpoqlarning Janadarya (Yangidare) davri tarixi bwyicha bizga malumot beradi. («XVIII asrda Wrta Osie va Ural bwylari.T.,117-bet). Bekchurin wz kundaligida quyitdagicha ezib qoldiradi. «6 dekabrda qoraqalpoqlar yashaganligi uchun uni « Qoraqalpoqlar eri» deb ataydi ekan. Qoraqalpoqlar deh’qonchilik bilan shug’allanadi. Ular 200 ovulni tashkil qiladi. Ular Erali Sulton boshchiligidagi qozoq ulusiga buysinib «alla bilan soliq tulaydi». Qoraqalpoqlar tarixi Munis (1778-1827), Ogoh’iy (1809-1874) va Baeniy (1859-1923) asarlarida h’am swz etiladi. Munis asarlarida qoraqalpoqlar wlkasining tabiati, tabiiy-ju»rofik sharoitlari, Amudare Orol dengizi tasvirlanadi. XIX asrdagi ayrim Saroy tarixchilarining asarlarida h’am qoraqalpoqlar h’aqida malumotlar mavjud. Wnga Mulla Muh’ammadning tarixiy asari bwlgan «Tarixi jah’annamai» ni misol keltirish mumkin. 1807 yilda Qozon universiteti ochildi. Wnda birinchi marta sharq tillari bwyicha mutaxassislar tayerlanadigan kafedra ochildi. Dastlab arab tili wrganildi, swng fors tili. 1811 yilda sharq tillari bwyicha mutaxassislar Moskva universitetida tayerlanadigan bwldi. 1819 yili Peterburg universitetida sharq tillari wrganila boshlandi. 1854 yilda Peterburg universitetida sharq fakultetining ochilishi Wrta Osieni wrganishda h’amiyatga ega bwldi. Mashh’ur sharqshunoslardan P.S.Savelev, N.V.Xankov, V.V.Grigorev, V.V.Veleminov-Zernov, N.İ.Veselovskiy, G.A.Bartold va boshqalar shu fakultetni bitirgan. Ulardan N.F.Xankov (1822-1878) asarlarida Orol bwyi xalqlari h’aqida malumot beriladi. U Orenburg general-gubernatorligida xizmat qilgan. Swng 1839 yilda Perovskiy tomonidan uyushtirilgan h’arbiy yurishga qatnashgan. 1841 yilda Rossiyaning Buxoroga elchiligining tarkibida bwlgan. XIX asrda Rossiya Fanlar Akademiyaining Orol dengizi bilan qiziqishiga binoan 1851 yilda N.V.Xankov «Orol dengizi va Xiva xonligi atrofidagi erlarning xaritasini izoh’noma» asarini yaratdi. U Orol dengizi h’aqida ezilgan birinchi tarixiy-ju»rofik asar h’isoblanadi. V.V.Grigorev 1836 yilda Peterburg universitetini bitirib, Orenburg kelib ishlaydi. U Qoraqalpog’istonda yani Xujayli va Man»itta bwlgan Velyaminov- Zernovning «Qirg’iz-qaysaqlar h’aqida tarixiy malumotlar va Abdulxayrxon vafotidan keyin Rossiyaning Wrta Osie Bilan munosabatlari tarixi» kitobi qozoq va qoraqalpoqlarning tarixi uchun kata ah’amiyatga ega. (Ufa, 1858 yil). 61 A.İ.Butakov 1848-1849 yillarda Orol dengizida gidrografik ish yurgizadi. Flatiliyada umuman 27 kishi bwlgan. Ular orosida Tamash Foma Berner, K.E.Pospelov, A.İ.Maksheev va boshqalar bwldi. Ular birinchi marta «Vozrojdenie, «Bellinsgauzen», «Lazarev» orollarini ochdi. Butakovning 1850 yilda tuzgan Orol dengizining xaritasi dengiz vazirligi tomonidan bosib chiqarildi. Uning 1872 yilda «Turkestanskie vedomosti» gazetasida joriy etilgan «Xiva tarixi bwyicha bir qancha sah’ifalar», «Muh’ammad Tura sufining Qung’irot shah’rini boshqarishni wz quliga olishi va uning wldirilishi» degan asarlari bor. N.İ.Veselovskiy qoraqalpoqlarning baliq ovlash qurollari, bwyicha asari bor. A.Kunning «Xiva xonligining madaniy oazisi», «Xiva xonligi bwyicha saexat» asarlari mavjud. Kun Xiva xonlari arxivini urgangan. U S.Peterburgda Saltıkov- Shedrin kutubxonasida saqlangan. Uni birinchi marta P.P.İvanov wrganadi. Taqiqq etadi. Uning, Xiva xonligining arxivi» asari bor. L.S.Berg 1968 yilda «Orol dengizi» monografiyasini yaratdi. Yuqorida kwrsatilgan asarlarda malum darajada qoraqalpoqlar h’aqida malumotlar berilgan. 3. Qoraqalpoq xalqining tarixini wrganishda XX asrning 30-yillariga tegishli ishlarni atab wtish kerak.1935 yilda Moskva va Sankt-Peterburgli olimlar «Qoraqalpoqlar tarixi bwyicha materiallar» twplamini bosmadan chiqardi. Bu twplam sharqshunoslik instituti asarlarining VII jildini tashkil etdi. Wnda P.P.İvanovning «Qoraqalpoqlar tarixi ocherki» maqolasi kirgizilib, qoraqalpoqlar h’aqida birinchi marta aniq malumot beriladi. Ushbu maqolasida qoraqalpoqlar atamasida malumot beruvchi Abdullaxon II ning erli»i da keltiriladi. Twplamda A.N.Samoylovichning «Xiva va qoraqalpoqlar munosabatlari h’aqidagi XIX asr Xiva xronikalaridan parchalarning qisqacha tarjimasi» (91 bet). P.P.İvanovning «Sayd Muh’ammadxon (1856-1865) podsholigi tarixi» (165 bet). N.N.Palmov va A.İ.Ponomarevning «Rus tilidagi qoraqalpoqlar h’aqidagi bosma swz va qul ezma tarixiy xabarlari» maqolasi (145-257 bet), berilgan. Keyingi maqolada Riza Quli Mirzoning asarlari keltiriladi. 1875 yil Unda Erejeb biy h’aqida, u bilan Riza Quli Mirzoning uchrashuvi h’aqida ezilgan. Rizo Quli Mirzo qoraqalpoqlar ruslardan wz qullariga olishni bir necha marta suranganligini aytganida Erejeb biy bu faqaat ayrim biylarning xiylakorligi edi xolos deb javob keltiradi. Shuningdek Erejeb biy bergan malumotlar keltiriladi. Bu malumot bwyicha 360 yil avval qoraqalpoqlar dudida bwlgan. Shah’arni qoraqalpoqlar solgan deydi. Swngra shah’arga nu»oylar kelgan. Swng ruslar kelgandan keyin shah’ar bosib olinadi. Nu»aylar ularning qwlida qoladi. Swng qoraqalpoqlar 130 yil kwchib yurgan va h’azrat sulton eki Turkistonga kelgan deydi. Unda 50 yil yashaydi. 180 yil avval urush bwlib, qoraqalpoqlar Turkistonni tashlab 3 tomonga ketadi: Qwyi Sirdarega, Yangidarega boshqasi Zarafshonning wng soh’ilini egallaydi. Shuningdek 64 yil avval Muh’ammad Raxim xon davrida Quyi Sirdaredan Amudare deltasiga qoraqalpoqlarning ammoviy kuchirilgani h’aqida aytiladi. Shunda Erejeb 9 eshda bwlgan. (Riza Quli Mirza. Kratkiy ocherk Amu- daryainskoy oblasti. SPb. 1875 s.1-45 ).
62 Qoraqalpoqlar tarixini wrganish bwyicha 1937 yildan boshlab S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm-arxeologik-etnografik ekspeditsiya ishlari samarali chiqdi. 1948 yilda Chop etilgan S.P.Tolstovning «Qadimgi Xorazm tsivilizatsiyasi izidan», «Oks va Yaksartning qadimgi deltalari bwylap» kabi asarlarida qoraqalpoq xalqi tarixi h’am wz ifodasini topdi. XX asrning 50-60 yillarida tariximizni wrganishda mah’alliy tarixchi olimlarimiz kata h’issa qwshdi. Masalan: Ya.M.Dosumovning «Qoraqalpog’iston tarixi ocherklari» kitobi Toshkentda 1960 yilda Chop etildi. Qoraqalpoq xalqi tarixi, etnografiyasi h’aqida qator asarlar yaratildi. (Tureev A. Qoraqalpo»istonda 1916 yilgi qwzg’olon, N., 1967 , Jdanko T.A. Kamalov S.K. Qoraqalpoqlar. T., 1971, Sarıbaev K. «Qoraqalpog’istonda su»orilish tarixiga oid (XIX-XX asar boshi) N., 1971 va boshqalar). Qoraqalpog’iston tarixshunosligida ah’amiyatli voqealardan biri-bu 1974 yilda Toshkentda Qoraqalpog’iston tarixi bwyicha ikki jildlik asarning Chop etilishi bwldi. U 1977 yilda qoraqalpoq tilida Chop ettirildi. Qadimgi davrdan bizning kunlarimizgacha Qoraqalpog’iston tarixi bwyicha 1 jildlik monografiya (M.K.Nurmuxammedov tah’rirligida). 186 yilda rus tilida Toshkentda, 1989 yili qoraqalpoq tilida Nukisda Chop etildi. Mustaqillik sharofati bilan muqaddas tariximizni chuqur, h’ar tomonlama wrganishga keng ywl choildi. 1993 yilda S.Kamalov va A.Koshanovlar muallifligida «Qoraqalpg’iston tarixi» kitobi chop etildi. (N, 1993). Unda 1917 yilga qadar xalqimiz tarixi ifodasini topdi. 90-yillarda qator Qoraqalpog’iston tarixi bwyicha maktab darsliklari (5,7,8,9,10,11 sinflar uchun) yaratildi. Qoraqalpoqlar tarixi h’ali kwp chuqur tadqiqotlarni talab qiladi, ochilmagan sirlari kwp. Mustaqillik tufayli milliy mafkuramiz, milliy tafakkurimiz qayta shakllangan davrda Yangi tariximiz yaratilmoqda. Uning amalga oshishi uchun mustaqil Wzbekistonimizda barcha sharotlar mavjud. Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|