Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ovchilik bilan kun kechirganliklaridan dalolat beradi. Yuqoridagi tarifga binoan Teshiktosh qori (maketi) quyilgan. Qadimgi adamlarning tirikchiligi asosan ovchilik va gulolchiliku Bilan kechgan. Ular tog’ echkisi, evvoiy ot, ayiq, qaplonlarni ov qilishgan. İbtidoiy odam sinantrop ovda, Eramizdan 600-400 ming iyl ilgari deb nomlangan maket h’uddi jonliday qilib ishlangan.
70 T.Sodiqov tomonidan chizilgan «Malika Tumaris kasos olmoqda», nomli suratga quyidagicha tarif berilgan: miloddan oldingi VI asrda Wrta Osiega forslar h’ujim qilganlar. Miloddan oldingi 529 yilda bosqinchilar massagetlar tomonidan tor-mor qilinadi, podshoh’ Kir esa uldiriladi. Afsonada talqin qilinishicha, massagetlar malikasi Tumaris Kirning boshini qon tuldirilgan meshga tashlatar ekan: Yurtimizga qon ichgani kelding. Manna endi twyib-twyib qon ichgin degan. Miloddan oldingi 329 yilda Aleksandr Makedonskiy (İskandar Zulqarnayn) qushinlari Wrta Osiega bostirib kirgan. Xalq bosqinchilarga qarshi bosh kutarib chiqqan. Rassos M.Nabiev chizgan rasmda Spitamen chavandozlarining Marokanda (Samaoqand) atrofida makedoniyaliklar qushiniga h’ujumi tasvirlangan. 1932 yilda Amudare Oktyabrenoq katerida ketaetgan chegarachilar Ayritomga yaqin joyda oq tosh qurganlar. Bu nogorachi tasviri uyib solingan tosh friz ekan. 1934 yilda usha erga professor M.E.Masson boshchiligida ekspeditsiya yuborildi. Shunday qilib, Amudarening qirg’og’idagi Ayritimda milodimizning I-II asrlariga oib Budda ibodatxonasi topildi. U ouok toshdan ishlangan ajoyib friz bilan bezatilgan edi. Frizda akant barglari orasiga sozandalar va gulchambarlar tasviri kuzga tashlanadi. Bu Kushanlar zamonidan qolgan noeb sanat edgorligidir. Bu joyga Ayritom frizi, ning asl nusxasi quyilgan. Tuproqqala milodimizning III-IV asrlarida Xorazm h’ukmronlarining poytaxti bwlgan.
Muzeyda Tuproqqala saroyidan topilgan qizil bosh, xaykalini va usha Saroy devoridagi arfa chaluvchi ael, rasmini kuramiz. Diniy etiqodlar bilan bog’liq bulgan terrakotik h’aykalchilar h’osildorlik mabudasi Anaxita, erkaklar va chavandozlar tasvirilangan h’aykalchalar juda ajoyibligi Bilan diqqatni wziga jalb etadi. Bu muzeyga Surxandare viloyatidan topilgan, miloddan ilgarigi I asrga doir Mabuda Anaxita h’aykalchasi, ning asl nush’asi quyilgan. Endi Wzbekiston tarixi muzeyidagi Feodalizm davri, deb nomlangan ikkinchi bwlimi qisqacha tuxtalib utamiz. Bu bwlim Samarqanddagi İshtratxona maketini tanishtirish bilan boshlnadi. Bu erga V-VI asrlarga oid Bolaliktepadan topilgan rasm h’am qwyilgan. Bu bwlimda turk askarlari qabriga quyiladigan tosh h’aykallar h’am bor. Bu h’aykallar kosa eki oyna ushlab turgan askarni tasvir etadi. Haykalchalar atrofiga mazkur Askar uldirgan dushmaninng soniga teng bulgan tosh terilgan. Bu erga VII-VIII asrlarga oid bwlgan bu voqeani aks ettiruvchi anna shunday Turk tosh h’aykalchasining asl nush’asi qwyilgan. Feodalizm davrida Wrta Osieda memorchilik va binokorlik yanada rivoj topadi. Buxorodagi İsmoil Somoniy maqbarsi (X asrda qurilgan). Minorai Kalon (XII asrda qurilgan), Termiz shoh’lar saroyi, Xorazm shoh’lar saroyi (XII asr boshlarida qurilgan) memorchilikning ajoyib namunalaridandir. Uymakor, murakkab nafis geometrik va wsimlik nush’a ornamentlar qilish keng tu solgan. Bu tariflardan swng İsmoil Somoniy maqbarasi, Jarqurg’on minorasi, Minorai Kalon kabi bir qator ajoyib maqbara va minoralar rasmlari berilgan. 71 Temur davrida va uning avlodlari-temuriylar davrida saroylar, masjid, madrasalar qurilishi misli kurilmagan darajada avj olib ketdi. Bu erda Samarqanddagi Bibixanum masjidining, Gurii Amir, maqbarasi rasmlari quyilgan. Muzeyda Samarqanddagi Ulug’bek rasadxonasining V.A.Nilson tomonidan tamirlangan umumiy kurinishining rasmi qwyilgan. Bulardan tashqari, Ulug’bek jah’onning mashh’ur astronomlari orasida, degan (XVII asr) gravyura h’am quyilgan. Uchinchi bwlim Turkiston chor Rossiyasi tarkibida deb nomlangan Muzeyning IV bwlimida ayniqsa urush yillari eksponatlariga tuqtaymiz. Ulug’ Vatan urushi qah’romani general-mayor Sobir Raximov (1902-1945) «oyat istedodli va jasur h’arbiy sarkarda, birinchi wzbek generali edi. 1945 yil mart oyida general S.Raximov diviziyasi Boltiq bwyidagi kata port shah’ri Gdanska yaqinlashadi. Shiddatli janglar vaqtida u og’ir yaralanadi. S.Raximov jangovor postda, Vatan ozodligi va mustaqilligi ywlida wzini qurbon qildi. U jangovor xizmatlari uchun ikkinchi darajali Suvorov ordenli, turtta jangovor Qizil Bayroq ordeni, Qizil Yulduz orden iva Kavkaz mudofasi uchun medali bilan mukofotlangan edi. Wzbekiston tarixi muzeyida general-mayor Sobir Raximovga bag’ishlangan maxsus burchak tashkil qilinib, bu erda uning h’arbiy kiyim- kechaklari, qurol-aslah’alari va shaxsiy h’ujjatlari, fotosuratlari quyilganki, bularning h’ammasi eshlarni h’arbiy vatanparvarlik ruh’ida tarbiyalashda kata daoioiy h’ujjat bwlib xizmat qiladi. 1941-yil dekabrida Wzbekistonning birinchi prezidenti Ywldosh Axunboboev boshchiligida birinchi Wzbekiston delegatsiyasi frontga junab ketdi. Delegatsiya azolari Bilan suh’batda general L.A.Govorov bunday deydi. Kabix dushman Moskvaga yaqinlashib, Moskva xavf ostida qolganda… bizlar wz pozitsiyamizda mustah’kam turdik. Biz butun sovet xalqining, shu jumladan, wzbek xalqining doimiy erdami va qullab-quvvatlashini sezib turdik. Qorli Moskvadan queshli Wzbekistongacha-minglarcha kilometr. Ammo bu masofa bizni ajrata olmaydi. Biz bilamizki, siz bizlarga yaqin va azizdirsizlar, biz h’am sizga yaqin va azizdirmiz. Manna shu swzlar Wzbekiston delegatsiyasi g’arbiy frontda, General-leytenant L.A.Govorov Wzbekistonning birinchi prezidenti Ywldosh Oxunboboev bilan degan panno ostiga ezib quyilgan. Qoraqalpog’iston Davlat Ulkashunoslik muzeyi 1929 yilda Turtkul shah’rida ochilib, 1944 yilda Nukusga kuchirildi. Hozirgi vaqtda muzey eksponatlari juda kupaygan va boy milliy qadiriyatlarimiz tariximiz h’aqida batafsil malumot beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, muzey materiallari ulkamizdagi qadim zamonlarda yaratilgan eng noeb edgorliklar va keyingi davrda qulga kiritilgan muvaffaqiyatlarni namoyish qilish bilan keng meh’natkash ommani, shu jumladan, wquvchi va studentlarni vatanparvarlik ruh’ida tarbiyalash ishiga xizmat qiladi. Rivoj topgan muzeylar tarix va madaniyat edgorliklarni targ’ib qiladigan muh’im maskanlarga, oqil va fozil kishilar asrlarning, eng nodir qulezmalarning xalq ustalari yasagan buyumlarining xazinalariga aylandi. Hozir respublikada 31 ta davlat va 150 ta xalq muyzei bor. Ularning fondida Wzbekiston xalq ustalarining nodir asarlari aloh’ida wrin olib turibdi.
72 Maktab muzeyi eshlar oldiga quyidagi vazifalarni birinchidan, jamiyat h’aeti va xalq turmushidagi eng muh’im tarixiy voqealarni, davlat va h’arbiy arboblarning, xalq qah’ramonlarining h’aeti va faoliyati bilan bog’liq bwlgan binolar, inshoatlar, esdalik joylarni wz ulkasiga bog’lab urganishni, ikkinchidan, arxeologiya edgorliklari: kuxna shah’arlar, qurg’onlar, qalalar, manzilgoh’lar, istexkomlar, korxonalar, joylar-mozorlarni, tosh h’aykallar, qoyalardagi tasvirlarni, qadimiy buyumlarni wz joyiga bog’lab urganishni: uchinchidan, memorchilik obidalari, tarixiy markazlar, kvartallar, maydonlar, kuchalar, shah’ar va boshqa ah’oli yashaydigan manzillarning qadimiy tuzilishi, qurilishi va qoldiqlarni: grajdan, sanoat, h’arbiy diniy xalq memorchiligi inshoatlarini, tabiat landshaftlarini wz h’ududiga moslab urganishni; twrtinchidan: sanat edgorliklari monumental, tasviriy, Amaliy-dekarativ va boshqa turdagi sanat asarlarini beshinchidan, edgorlik h’ujjatlari-davlat h’okimiyat organlari va davlat boshqaruv organlarining aktlari, boshqa ezma va grafik h’ujjatlar, kino-foto h’ujjatlar va tovush nzuvlari, shuningdek, qadimiy va boshqa qulezmlar h’amda arxivlar, folklor va muzika ezuvlari vash u kabi nodir materiallarni izlab topish, urganish va umumlashtirish vazifalarini quyadi. Maktab muzeyi oldiga juda kata va ulkan vazifalar quyilgan bulsa-da xalq va davlat muzeylaridan uziga xos xususiyatlari Bilan tubdan farq qiladi. Birinchidan, maktab muzeyi wquvchilar uchun muljallangan. İkkinchidan, bu muzey maktab wqituvchilar jamoasi eshlar tashkilotlari tomonidan yig’ilgan materiallar asosida tashkil etilgan. Uchinchidan, muzeydan faqat yuksak tarbiyaviy maqsaddagina emas, balki talim jaraenida h’am unumli foydalanish mmkin. Politexnika talimida kichik muzeyi tashkil etish benixon kata ah’amiyatga egadir. Maktab muzeyi soh’asini tanlab olishda maktab eshlar tashkilotlari va wqituvchilar jamoasi h’amda ota-onalar kumitasi uning g’oyaviy-siesiy va talim tarviyaaiy vazifalarni h’isobga olishlari kerak. Bunda bevosita yuqorida takidlab utilgandek, wz ulkasidagi mavjud tarixiy, moddiy va manaviy dgorliklarni qidirib, u erlardan muzey uchun yaroqli bulgan arxeologiya, etnografiya, toponimikaga oid topilmalarni muzey fondiga topshirish vash u ywl bilan eksponatlar sonini kupaytirish mumkin. Bunda ulkashunos rah’bar-wqituvchi malum h’ududni tanlab olishi va ta tadqiqot olib boradigan qishloq, rayon, shah’ar eki mikrorayonlarni aniq chegralab quyishi zarur. Ayrim h’ollarda maktab muzeyi faqat maktab tarixini urganish bilangina chegaralanib qoladi. Bunda, albatta, maktab mikrouchastkasining qadimgi h’aeti, arxeologiyasi, etnografiyasi va toponimikasiga oid materiallari bilan h’am qiziqish kerak. Shu bilan birga usha h’udadda yashab meh’nat qilgan, h’ozirda h’am ishlab turgan xalq qah’ormonlarining va meh’nat qah’ramonlarining, grajdanlar urushida va Ulug’ Vatan urushida qatnashgan kishilarning faoliyatiga oid materiallar muzey fondlaridan joy olishi lozim. Juda kwpchilik maktablar ulkashunoslik soh’asini tanglab tu»ri qiladi. Bu narsa, birinchidan, maktab muzeyini tashkil etishda va turli-tuman materiallar, tuplashda qulaylik tug’dirsa, ikkinchidan, bu soh’ada muzey uchun istalganicha wquvchilarning bevosita erdamida wz wlkalarning madaniyat tarixini, yani arxeologiyasi, etnografisi, toponimikasi va arxiv h’ujjatlarini yig’ish imkonini 73 beradi. Uchinchidan, bu ishga wquvchilarning h’oxishlari va istaklari kata bwladi. Turtinchidan, u boshqa fanlar bilan, yani tarix, inson va jamiyat, geografiya, adabiet, tilshunoslik fanlari bilan yaqin aloqada bwladi, bu esa muzey materiallarini kwp miqdorda topishga imkon beradi. Shunday qilib, maktabda tashkil etilgan tarix va ulkashunoslik muzey iva unga quyilgan eksponatlar maktab wquv talim tarbiya talablariga tuliq javob berishi kerak.
Maktab muzeyini tashkil etish uchun avvalambor quyidagi tashkiliy ishlarni amalga oshirish lozim muzey soh’asi maktab wquvchilari majlisida muh’okama qilinib, unga rah’bar tayinlanadi; muzey tashkil qilish masalasi yuqori sinf uquvchilari yig’ilishlarida muh’okama qilinadi. Yi»ilishlarda wqituvchilar majlisida tayinlangan rah’bar muzey tashkil qilish yuzasidan axborot berdi; wqituvchilar yig’ilishida muzey kengashi saylanadi. Ular vaqt-vaqti bilan muzey ishlari qanday boraetganlgi h’aqida wquvchilar iyig’lishida axborot berib turadi. Kwpincha wlkashunoslik tugaragi azolari bu ishning tashabbuskori bulishib, ular tarix va wlkashunoslik bwyicha tashkil qilingan saexat va ilmiy safarlarda tualangan kollektsiyalari. Arxeologiya, etnografiya, toponimikaga oid materiallarni maktab muzeyiga eksponat sifatida topshradilar. Bu materiallar muzey fondiga aylanadi. Muzey kengashi h’ar yil saylanadi. Uning tarkibiga 10-13 kishidan iborat faqat alo uqiydigan vash u ishga juda qiziqadigan jamoatchi azolari bwladi. Bular urtasida ishlar quydagicha taqsimlanadi. 1. Muzey kengashi raisi. U wqituvchining bevosita rah’barligida kengashning ish rejasini tuzadi, rejaga asosan ishlarni taqsim qiladi. Kengashning tashkiliy masalalarin h’al qiladi, material tuplash, ekspozitsiya tuzish. Muzeydagi navbatchilik jadvalini tuzish bilan bu ishlarning bajarilishini kuzatadi. 2. Muzeyning kata saqlovchisi. U muzeydagi barcha materiallar va eksponatlarning saqlanishiga va urni-urniga quyilishiga javob beradi. Muzey materiallarini h’isobga olish daftari yuritadi va muzeymateriallarining asl nush’alariga kartotekalar tuzadi. 3. Muzey kenashining kotibi. U saexatlar va ilmiy safar ishlarining yakuniga belgilab utkaziladigan va muzeydagi barcha ishlar bwyicha utkaziladigan yi»ilishlar qarorlarini muntazzam ezib boradi. Barcha olib borilgan ishlarni h’isobga olib boradi. 4. Muzey Kengashi azolari. Ular ekspozitsiya tuzishga, material tuplashga, ekspozitsiyalarni bezash ishlariga javobgar shaxslar tayinlaydi, fuqaoralar urushi va 2- jah’on urushi faxriylari Bilan uchrashuvlar tashkil qiladi va h’akozolar. Bunda tashqari, Kengash azolari muzeyiga materiallar yig’ish, ilmiy safar va saexatlar uyushtirish, muzeyshunoslikka oid bulgan adabietlarni uqish, jamoat ulkashunosligi xodimlari va kollektsionerlar bilan suxbatlar uchrashuvlar utkazish bwyicha aniq reja tuzib chiqadilar. Muzey kengashi yaqinroqda joylashgan rayon eki viloyat ulkashunoslik muzeyi xodimlaridan ekspozitsiyalarni tug’ri va ilmiy ravishda urganish va joylashtirishda muntazzam maslah’at olib trushlari kerak. Maktab muzeyi uzining asosiy fondida bulgan materiallar h’aqida ulkashunoslik muzeylariga quyidagi shaklda malumot berib turishi kerak. 1. 74 Muzeydagi topilmalarning tartib raqami. 2. Eksponatlarning inventar raqami. 3. Topilmalarning nomi. 4. Topilmalarning topilgan joyi. T. Topilmalarning kim tomonidan topilib, muzeyga qachon topshirilgani. Muzey Kengashining asosiy vazifalaridan yana bir wqituvchilarning muzey ishiga doimiy faolligini oshirishdan, yani material tuplash, ekspozitsiya tayerlash, muzeyni bezash, navbatchilik qilish kabilardan iborat. Maktab muzey kengashi tarkibiga ota-onalar qumitsai azolaridan kiritish h’am maqsadga muvofiqdir. Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|