Berdoq nomidagi Qoraqalpoq Davlat Universiteti Tarix va arxeologiya kafedrasi
Download 0.53 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Tasviriy va amaliy sanat (2 soat) 32
1. Tasairiy sanat namunalari- tarixiy manba sifatida 2. Amaliy sanat
1. Ashurkov V.N.Katsoba D.V., Matyushin G.N. İstoricheskoe kraevedenie.M., 1980 2. Jabbarov İ. Wzbek xalqi etnografiyasi.T.,1994 3. Wzbekiston xalqlari tarixi.T., 1992. 1-jild 4. Bijanov E., Xujaniyazov G’, Qaramanova G. Tarıyxıy u’lketanıw. No’kis, «Bilim», 2001.
1. Wzbek ajdodlari ajdodlari tasviriy sanat soh’asida ibtidoiy jamiyat davridan boshlab ajoyib asarlar yaratganligini arxeologik kashfietlar tasdiqlaydi. Respublikamizning kwp joylarida ayniqsa Boysun, Qurama tog’ tizmalari, Samarqand tevaragidagi tog’larda topilgan qoya toshlarga bitilgan ibtidoiy rasmlar wzining h’aqiqiy va rang-barangligi bilan h’ozirgacha kishilarni h’ayriyatda qoldiradi. İbtidoiy jamoa sanat namunasi 1879 yili ispan arxeologi M.Sautuola tomonidan İspaniyaning Altamir goridan topilgan edi. Undagi evvoiy buqa (aubr) rasmlari qirmizi va boshqa rasmlar bilan ishlatilgan. 1895-yilda ibtidoiy odam surati Frantsiyada Lya Mut goridan topildi. 1901 yilda esa Frantsiya Anri Breyl Vezer voh’asidagi Le-Kombatel goridan mamont, biaon, ot, ayiq kabi h’ayvonlar tasvirini topadi. Bu erda 300 ta rasm bwlib, odamlar kwpincha niqobda tasvirlangan. Shu joyga yaqin joydan usha yili arxeolog Pestroni Fon de Gom gorida deyarli «suratlar galereyasi» ni topdi, unda 40 ta evvoiy ot, 23 mamont, va boshqa h’ayvonlar rasmlari bor. Usha yillarda qadimshunoslar E.Kartalyak va A.Breyl Altamir gorini batafsil tekshirib urganadi. 280 metr uzunlikdagi joyda 150 ta rasm mavjud. Sanatshunoslar bu ibtidoiy odamlarning ishlarini dunega mashh’ur Fidiy, Mikelanjelo, Leonardo do Vinchi ishlari bilan taqqoslaydilar. Wzbekistonda bunday rasmlar mezolit davrida kashf etilgan. Ularning bazisi rang berib chizilgan, bazilari uyib ishlangan. Surxandare viloyatidagi Zarautsoy qoya tasvirlari mezolit davriga oid. Ular qadimgi odamning fikru uylari, atrof- muh’it h’aqidagi tasavvuri, qanday h’ayvonlarni ovlagani, qaysi meh’nat va ov qurollarini qullagani h’aqida fikr yuritish imkonini beradi. Madandan olingan ranglar erdamida ibtidoiy odamlar nimani qurgan bwlsalar (ov h’ayvonlari, atrof- tabiat) shuni tasvirlaganlar. Toshga uyib tushirilgan rasmlar-petroglif deyiladi. (yunoncha «petros»-tosh, «glife-uyish). İnsonning atrof-muh’itni bilish eki duneni anglashga intilishi ibtidoiy tasviriy sanat rivojiga asos bwldi. Moddiy va manaviy madaniyat bilan bevosita bo»liq bwlgan sanat namunalari, ibtidoiy chizma rasmlarda antik dav rva wrta asrlarda yaratilgan monumental badiiy obidalar mintaqada yashagan turli elat va qobilalar tomonidan ijod qilingan.
33 Mezolit davri odamlarning diniy qarashlari va tasviriy sanat olamini tadqiq etishda Wrta Osiening ikita h’ududida uchraydigan qoyatosh rasmlari nih’oyatda boy manba bwlib xizmat qiladi. Bulardan Quxitong va Zarodutkamar qoya suratlari Wzbekistonnning janubiy qismida joylashgan. Qoyatosh suratlarining boshqa bir guruh’i esa Pamir tog’ida joylashgan. Tuproqala-milodning II-III asrlarida qurilgan ulkan inshoat bwlgan. Shah’ar qudratli mudofa devori bilan uralgan, devor burchaklarida burjlar qurilgan Markaziy maydonda kasr va ibodatxonalar joylashgan. Qasrdagi Saroy devorlari tasvirlar bilan bezatilgan bwlib, shoh’lar, lashkarlar, musiqachilar, h’ayvon va qushlar rasmlari saqlanib qolgan. VI-VII asrlardagi iasviriy sanat, h’aykaltaroshlik nomunalarini usha davr qala va saroylarni bezagan devordagi rasmlar, shuningdek uyma naxssharda, buddizm ibodatxonalariga urnatilgan h’aykallarda, ael xudolarning h’aykallari, eg’ochdan ishlangan butlarda va tangalarga solingan odamlar qiefasi va boshqalarda urinadi. Ularda iok feodal davrida yuz bergan ijtimoiy uzgarishlar, iqtisodiy siljishlar va siesiy munosabatlar malum darajada wz ifodasini topdi. Surxan voh’asida Balaliktepa, Zarafshon vodiysida Panjikentdan, Varaxsha va Afrosiebdan, Far»ona vodiysida Kuva xaborabalaridan va boshqa esdaliklardan topilib urganilgan devoriy suratlar, h’aykallar va loydan ishlangan idishlarga uyilgan naxshlar usha davrning noyeb edgorliklari h’isoblanadi. Ularda ilk feodal davrining murakkab siesiy munosabatlarning tasirida vujudga kelgan manaviy h’aeti va kundalikli turmush tarzi ifodalanadi. Masalan: Volaliktepa devorlaridagi rasmlarda qwllariga qadaq ushlab yasanib kiyingan erkak va aellarning tasvirlarini, Varaxsha saroiyda esa oq filning ustiga mingan chavanduz va polvonlarning old va orqa tomonidan panja uraetgan arslon va konotli grifonlar bilan olinishi tasvirlangan, ushingdek qonatli tuya shaklida ishlangan oltin taxt ustida utirgan h’ukmdor va wtga tizza bukib kabob qilaetgan zieratchilarning tasvirlari berilgan. Panjikent shah’rining qarobalaridagi 60 dan oshiq xujralardan topilgan devor surtalari h’am mazmunan juda boy. Ularda h’arbiy yurishlar, sug’dlarning qadimgi eposlari, deh’qonchilikga va diniy marosimlarga bog’ishlangan h’ar xil mazmundagi rasmlarni kwrish mumkin. Deyarli 15 metrga etadigan tasvirda otliq askarning ajdrxo va otliq dushman Bilan yakkama-yakka olshishi, choqarlarning devlar bilan kurashi va nih’oyat ajdaxoni yanchib tashlagan askarning uz chokarlari Bilan qah’ramonana qaytib kelaetganligi beriladi. Bu ajoyib badiiy tasviriy sanat asarini topib urgangan arxeolog olim A.Belinitskiy uni Abdulqosim Firdavsiyning mashh’ur «Shoh’noma» asarida baen etilgan Rustam h’aqidagi dostonnning X asr mualliflaridan sarros uch asr avval sug’d rassomlari tomonidan qil qalom bilan chizilgan tasviri deb talqin etadi. Panjikent dveor suratlari orasida galla xirmoni, uni taqsimlash bilan bog’liq bwlgan odatdagi h’aeti kwrsatilsa, yana birida Siyavushning ulimi bilan bog’liq aza marosimi kwrsatiladi. Afrasebdagi devor suratlarida bayram saltanati tasvirlanadi. Zalning g’arb devorida shoxnoma libos kiygan kishilar sovg’a kutarib tur. Devorda 16 qator sug’d ezuvini kuramiz. Unda: Men Chag’anien davrpati (elchisi) Buxarzoda h’ukmdor Turantosh nomidan podshoga h’urmat-izzat bildirish uchun 34 Samarqandga keldim» degan mazmundagi swzlar bilan baen etiladiyu. Ezuvlardagi mazmun bwyicha bu suratlar rassomning h’aeliy uylari emas, balki unda Samarqandta yuz bergan Samarqand podshosining Choch, Farg’ona va Chaganien davlatlari bilan olib borgan elchilik munosabatlari tasvirlangan. Demak, ilk wrta asrdagi devordagi suratlar u’z davrining faqat oddiy badiiy sanat edgorligi emas, balki usha dvarning murakkab h’aeti, diniy etiqodlari wz-aro munosabatlari h’aqida swz etlishi qimmatli manba bwlib h’isoblanadi. IX-XII asrlarga kelib tasviriy sanat soh’asida wzgarishlar rwy beradi. Endi jonli-jonzodlarning rasmini solishdan murakkab geometrik h’ar xil naqshlar ishlana boshlaydi. İslam dinining g’oyalariga asoslanib tirik jonzodlarning suratini chizish olovga topinish va butparastlik deb qatiy man etilishiga qaramastan sanatning bu soh’asidagi asrlar davomida yashab kelaetgan ananalari butunlay yuqolib ketmadi. Tasviriy sanat namunalri tarix uchun h’am ah’amiyatli. Ularda malum tarixiy davr h’aeti aks ettirilgan buladi. Maslan: Temuriylar davrining taniqli musavviri Xirotli Kamoliddin Bexzod chizgan rasmlarda meh’natkash ommo h’aetini h’am aks ettiradi. Bexzodni Sharq Rafazli deb h’am atashadi. Tarixiy shaxslardan Alisher Navoi, Xusayn Bayqora, Shaybaniyxonlarning qiefalari bizga Bexzod chizgan potretlardan malum bwldi. 2. Antik davrda yaratilgan turli xildagi amaliy bezak sanati namunalri qadimiy xorazmliklar, baktriyaliklar, sug’diylar, marg’ienaliklarning yuksak madaniyatiga ega ekanligini nomoen qiladi. III-IV asr obidasi bwlmish Tuproqqalaning serxasham Saroy meh’monxonalaridagi uyma ganchli rasmlar, usha davrga oid Baraxsha shah’archasida kashf etilgan ganchga bitilgan wsimliksimon naxshlar, palmetta, burrtirib ishlangan baliq tasvirida uyilgan ganch, geometrik shakllar, qushlar, h’ayvonlar va baliqlarning tasvirlari ajoyib sanat namunalaridan. İlk wrta asrlarda afsonoviy h’ayvonlar tasvirini uchratamiz. Ganchgorlikning gullab-yashnashi XVII-XIX asr boshlariga twg’ri keladi. Bu soh’ada wzbek usalarida ayrim mintaqag’a xos badiiy uslub va belgilar saqlanib qolgan. Ular wziga xos uymakorlik maktablarini yaratibgina qolmay, wzaro tarixiy davr jih’atidan h’am farqlanadilar. Agar qodimgi ganch uymakorligia deyarli h’ajmlik realistlik mazmun va ornamental motivli rasmlar xarakterli bwlsa, wrta asrlarda wsimlik va geometrik shakldagi chuqur uyib yasalgan h’ashamatli bezaklar paydo bwladi. Bizning asrimizga kelib ganchgorlik sanatida mayda relefli, nozik va rangli teks fonda yasalgan memorchilik namunalari keng tarqalgan. Ganch uymakorligida yirik uyma, chuqur uyma, yassa uyma, kirma zamini kuzguli uyma, zamini rangli uyma kabi uslublar h’ozirgacha ishlatilmoqda. Bunday ajoyib milliy bezaklar Toshkentdagi Navoiy nomidagi opera va balet teatrida, Muqimiy nomli teatrda, kata sanat va madaniy saroylarda, juda kwp mamuriy va jamoatchilik binolarida, oshxona va dukonlarda keng ishlatilgan bwlib, ular shah’ar xusniga xusn bag’ishlamoqda. Mashh’ur badiiy ganchkar ustalaridan Wzbekiston FA faxriy azosi, respublikada xizmat kwrsatgan sanat arbobt Shirin Muradov, Xalqaro mukofotlar sovrindori, Wzbekistonda xizmat kwrsatgan sanat arbobi Abdulla Boltaev, elda kata h’urmatga sozovor bulgan 35 moh’ir ustalar Tashpulat Arslonqulov, Usmon İkromov, Anvar Quliev, Shamsiddin Gofurov, Quli Jalilov, Wzbekiston FA Faxriy azosi Yusuf Ali Musaev va boshqalar yaratgan uymakorlik va memorchilik sanati xalqimizning badiiy boyligidir. E»och uymakorligi h’am Wzbekistonnning barcha viloyatlarida qodimdan keng tarqalgan. Eg’och uymakorligi namunalri ilk wrta asrlarga oid Surxondare voh’asidagi Yumaloktepadan, Buxoro, Xiva, Samarqand, Shaxrisabz va boshqa joylardagi kazilmlardan topilgan. Tadqiqotchilarning takidlashicha, arablar kelishdan oldin e»ochdan yasalan mabudoni h’ar bir xonadonda uchratish mumkin. Arab istilosidan keyin islom aqidalarig binoan tasviriy sanatning bunday turlari, ayniqsa h’aykaltarashlik butunlay barh’om topadi. Endilikda usta naqqoshlar eg’och buyumlarga geometrik shaklda chiziqlardan murakkab shakllar yasashga, tabiat manazarasi va wsimliklar aksini ifodalashga utdilar. XI-XIII asrlarda xalq amaliy sanatida murakkab geometrik naxsh asosiy urinni egallaydi. Bunga misol qilib XI-XII asrlarga oid Samarqanddagi Shoxi-Zinda devorining orasidan topilgan u»och uymakorlik namunasini, Quxna Urganch obidalaridagi naqshli eshik va ustun namunalarini keltirish mumkin. Temuriylar davrida yaratilgan u»oya buyumlarda h’attoki tirik mavjudodlar uyib tasvirlanganligini kurish mumkin. Utgan asr oxirlariga kelib h’ar bir zonlikda wziga xos turli uslubdagi uymaqorlik maktablari paydo bwldi. Masalan, Buxoro ёg’och uymakorlik naxshning jozibadorligi, jinjima bezaklarning oltin, kumush suvi Bilan bezatilishi bilan ajralib turadi. Xiva ustalari eg’och uymasining monumentalligi, tabiiy tangning mustaxkamligi bilan farqlanadi. Marg’ilon ustalari chuqur zaminli uymani qullab kelganlar. Quqondagi Xudoerxon saroyi, Buxorodagi Sitoran Moxi- Xosa, Xivadagi Toshh’ovli, Marg’ilondagi Saydaxmadxwja madrasasi, Toshkentdagi N.K.Romonov saroyi va A.A.Polovtsev uyi va boshqalarda wzbek ug’och uymakorligi sanatining bebah’o namunalari yaxshi saqlanib qolgan. Wzbekistonning moh’ir ustalari wz ishlari bilan 1925 yilda Parijda, keyin Leyptsikdagi, 1927 yilda jah’on bwyicha, 1937 yilda gazmalarda qatnashib ikkita «Gran pri», ikkita kumush medal bilan mukofatlanganlar. 1939 yilda Nyu Yorkda bwlgan «Kelajak olam» qurgazmasida h’am qatnashib wzbek ustalari diplom olganlar. Ananaviy naqqoshlik noeb badiiy sanat turalridan biritosh va suyak uymakorligi h’isoblanadi. Bu sanatni xalq orasida toshtaroshlik va sangtaroshlik deb h’am otaydilar. Malumki, dastlabki ishlab chiqarish qurollari toshdan yasalgan. İbtidoiy ajdodlarimiz toshning turli navlaridan va suyakdan h’ar xil qurol-asboblar, uy-ruzg’or buyumlari, bezaklar taerlaganlar. Eramizning birinchi asrlariga oid obidalar (Faeztepa, Ayritom, Karatepa, Tuproqqala) xarsangtosh va marmardan bezak ishlarida keng foydalanilgan. Wrta asrlarda toshtaroshlik yuksak darajada rivojlanib toqomillashgan. Misol sifatida Amir Temur va Axmed Yassoviy mah’baralari, Bibixonim masjidi, Xiva, Shaxrisabz, Buxoro, Samarqanddagi masjid va madrasalarning jozibador uymakorlik toshlar Bilan bezatilganligini keltirish mumkin.
36 Xozirgacha binokorlikda mayolika va mozaika tarzida ishlatiladigan Buxoro, Samarqand, Xiva, Quqon kabi shah’arlardagi masjid-madjrasalar, karvonsaroylar va qabrlarni bezatib turgan rang barang koshinlar h’am amaliy sanatning ajoyib namunalari h’isoblanadi. XIX asr oxirlariga kelib bir oz inqirozga uchragan koshinchilik keyingi yillarda tamirchilik ishlari tufayli qayta tiklanib yana jonlandi. Ayniqsa, mustaqillik yillarida milliy qadriyatlarimiz qayta tiklanib amaliy sanatning barcha soh’alariga kata etibor berilmoqda. Mavzu: Ulkashunoslik antropologik malumotlarning urni Reja: 1. Qadimgi ajdodlarimiz h’aqida malumotlar. 2. Toshkent voh’asining qadimiy ah’olisi. 3. Surxandare voxasining qadimiy ah’olisi 4. Janubiy Orol buyi ah’olisi 5. Zarafshon voh’asi ah’olisi.
Adabiёtlar: 1. Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. İstoricheskaya antroplogiya Sredney Azii. Tashkent, 1990. 2. Aminjanova M.E. Qadimiy edgorliklar qissasi. Toshkent, 1974. 3. Pugachenkova G.A., Rtveladze E.V. Severnaya Baktriya- Toxaristan. Tashkent, 1990. 4. Uzbekiston Respublikasi entsiklopediyasi. Toshkent., 1997.
etadi. Antropologiya – odam h’aqidagi fan bulib, inson suyaklari qoldiqlarini tosh davridagi odamlardan tortib, keyingi davr odamlarigacha bulgan ajdodlarning jismonan qiёfasini tiklash imkoniyatini beradi. 1956-1960 yillarda Sharqiy Afrikadagi Olduvey darasida ingliz olimi L.Liki avstralipiteklarga mansub bulgan mavjudod – zinjantrop va prezijentrop, «İshbilarmon odam» qoldiqlarini va oddiy tosh qurollarini topgan. Ular bundan 1750000 yil oldin yashagan degan fikrni bildiradi. Likining ug’li Richard Liki Keniya va Efiopiya xududidan avstralipitek va prezijentrop singari mavjudodlarning suyak qoldiqlari va meh’nat qurollarini topadi. Efiopiya prezijentroplari h’am «ishbilarmon odam» deb, bundan 2,5-3 milion yil muqaddam yashagan ekanlar. Bu «ishbilarmon odamlar» - arxantroplar (yunoncha arxayos – dastlabki, antropos-odam) toshdan meh’nat qurollarini yasash qobiliyatiga ega bulganlar. Afrika antropologlari er yuzidagi eng qadimgi odamlarning dastlabki vakillari h’isoblanadi. Agar shimpanze maymuni miya qutisining h’ajmi 350-400 sm kubin tashkil qilsa, «ishbilarmon odam» miya qutisining h’ajmi 670-680 sm.kub ekanligi aniqlangan. 37 1891-1892 yillarda golland olimi Evgeniy Dyubua İndoneziyaga qarashli Yava orolida birinchi marta shtekantrop qoldiqlarini topib urganadi. Pitekantroplar ikki oёqda yurishni bilgan, bosh miya qutisining h’ajmi 900 sm. kub. 1927-yilda Pekin shah’ri ёqinidan Kanadalik olim D.Blek tomonidan topilgan sinantrop – Xitoy odami h’am eng qadimgi odamlar-arxantroplar h’isoblangan. Ular eng dastlab olovdan foydalanishni bilishgan. Olov – inson h’aёtida muh’im rol uynagan, biologik uzgarishlarga sabab buladi. Sinantroplarning bosh miya qutisining h’ajmi 1100-1200 sm.kub bulgan. Sinantroplar bundan 700-600 ming yillar avval yashagan. Sinantroplarga nisbatan neandertallar rivojlangan edi, ularning bosh miya qutisining h’ajmi 1300-1400 sm.kub ekanligi aniqlandi. Neandertal odam qoldiqlari birinchi bor Germaniyadagi Neandertal vodiysidan topilganligi tufayli «neandertal odam» nomini olgan. Ular bundan 100-40 ming yillar avval yashagan bulib, muste davriga oiddir. Neandertallargacha bulgan odam ajdodlari ilk paleolit davriga oid h’isoblanadi. Sunggi paleolit davriga kelib, odamlarning tashqi kurinishida uzgarishlar yuz beradi va h’ozirgi fiziologik kurinishdagi odamlar paydo buladi. Ular fanga kromanon nomi bilan kirdi, sababi bu odam qoldiqlari birinchi bor Frantsiyada Dordoniy viloyatidagi Kromanon g’oridan 1868 yilda topilgan edi. Ularning bosh miya qutisining h’ajmi 1590 sm.kub Haqiqiy odamlarda esa bosh miya qutisining h’ajmi 1400-2000 sm kub ekanligini h’isobga olsak, kromanonlar paydo bulishi bilan odamlarning shakllanish jaraёni tugallanganligini kuramiz. Fanda kromanonlar «aql-idrokli odamlar» deb ataladi. 2. Toshkent voh’asi va shah’ri qadimiy ah’olisining antropologik tarixi tug’risida suz yuritar ekanmiz, quyidagilarni takidlab utishimiz kerak. Bu xudud ah’olisining tarixiga oid antropologik materiallarning eng qadimgisi eramizdan avvalgi 1 ming yillarning urtalariga tug’ri keladi. Bundan qadimiyroq malumotlarga h’ozircha ega emasmiz. Lekin bu davrlarda yashagan ah’olining antropologik xususiyatlari tug’risida Toshkent voh’asiga qushni va yaqin madaniy aloh’ada bulgan xududlardan topilgan materiallarga asoslanamiz. 3-4 ming yil ilgari Wrta Osiё xududida yashovchi qabilalar antropologik jih’atdan ikki katta guruh’ga bulinadi. Har xil qiёfaga ega bulganlar. Malumki h’ar bir katta irq vakillari muh’im antropologik belgilar asosida bir necha mayda irqiy guruh’larga ёki antropologik tiplarga bulinadi. Wrta Osiёda evropoid tipi bulib, u 2 katta guruh’ shimoliy evropoid tipi (ilmiy asoslarda protoevropoid ёki andronov tipinomi bilan malum) va ikkinchisini janubiy evropoid tipi (Wrta er dengizi h’ind- afg’on, h’ind-wrta er dengizi tipi nomlari bilan malum) deb ataganlar. Wrta Osiёda bu ikki irq vakillari bronza davrida bir-biriga qushin yashaganlar. Bu guruh’larning chegarasi Ustyurt, Janubiy Orol, Zarafshon va Farg’ona vodiylari orqali utganligi aniqlandi. Bundan Toshkent voh’asi ah’olisi Shimoliy guruh’ tarkibiga kirib, xududda Andronov irq belgilarini uzida mujassamlashtirgan degan fikr kelib chiqadi. Xwsh, shunday ekan bu odamlarning tashqi qiёfasi qanday bulgan degan savol tug’iladi. Ular baland buyli (erkaklar buyi urtacha 170-172 sm., aёllar esa 163-165 sm) jismoniy jih’atdan baquvvat bulganlar, ularning bosh va yuz tuzilishlariga kelsak, boshlarining shakli chuzimchoq, keng peshonali qosh suyagi burtmalari kuchli rivojlangan, betlari keng, ammo baland kutarilgan, lablari 38 ingichka bulgan. Kurib turibmizki bu odamlarda evropoid irqi vakillari esa Wrta Osiёning Janubiy viloyatlari Shimoliy G’arbiy Hindiston, Pokiston, Afgoniston, Kavkaz va Yaqin Sharqda keng tarqalgan. Shunday qilib, bronza davrida Toshkent voh’asiga protoevropoid (Andronov) tipiga xos odamlar yashagan ekan, degan xulosaga kelish mumkin. Ular antropologik tipi jih’atidan Sharqiy Evropa, Qozog’iston, G’arbiy Sibir xududida yashagan Andronov, Srub madaniyatining ah’olisi kabi antropologik qiёfaga ega. Malumotlarga kwra, Januiy evropoid tipiga ega qabilalar kam mug’dorda bulsa h’am, Shimoliy xududlarga kuchib tarqalganligi aniqlandi. Antropologiya fanida Urta Osiё xalqlarining shakllanishi tarixida h’ar xil tiptagi evropoid alomatlarni uzida saqlagan urug’ va qabilalardan tashqari mongoloid irqi xususiyatlariga ega bulgan qabilalar h’am ishtirok etganligi isbotlangan. Urta Osiё xududlariga, qisman Toshkent voh’asiga qachondan boshlab mug’uliy belgilarga ega qabilalarning kelganligi h’aqida qisqacha taxlil berib utamiz. Bazi bir ayrim ilmiy ishlarda mug’uliy tiptagi odamlar Urta Osiё xududiga milodning I asrlaridan kela boshlagan, degan fikr mavjud edi. Antropologik ashёlarning kupaya boshlaganidan keyin mug’uliy tiptagi qabilalar I asrlarda Urta Osiёning butun xududiga barobar tarqalmasdan, ular Tyan-Shan va Oloy tog’laridagi kichik vodiylarga kelib joylasha boshlagan. Lekin ular Urta Osiёning markaziy va janubiy – g’arbiy viloyatlariga utmagan degan fikrlar urtaga tashlandi. 3. Kushon Baktriyasining paleontropologik tadqiqi tarixi h’aqida nima deyish mumkin? Bundan 40 yilcha muqaddam Kushon Baktriyasi ah’olisining antropologik xususiyatlari h’aqida biror muayyan tushuncha yuq edi. Arxeologik M.Masson rah’barligida olib borilgan Termez kompleks arxeologik ekspeditsiyasi h’amda İ.M. Dyakonov rah’barligidagi tojik-sug’d ekspeditsiyasining tadqiqotlari natijasi ularoq, antropologlar Kushon Baktriyasi ah’olisining jismoniy qiёfasini urganishga muvaffaq buldilar. Janubiy Tojikistondagi Tupxona shaxristonida dafinalar ochildi. 50-yillarning boshlarida ilk paleontropologik ashёlar topilgan va ular Urta Osiё antropologiyasining bilimdoni Vul Veniaminovich Ginzburg tomonidan tadqiq etilib nashr qilindi. Keyinroq Janubiy Tojikistonda Kushon Baktriyaning kuchmanchi-chorvodor ah’olisidan qolgan Kechki Tulxar va Orixtov qurg’on qabrlarida kuplab antropologik ashёlar topilgan. Ularni tadqiq etish natijalari shunday qatiy xulosaga olib keldiki, Kushon Baktriyaning ah’olisi evropoid irqining h’ar xil guruh’laridan bulgan xususan, Kushon Baktriyaning qishloq ah’olisi asosan, Sharqiy Urta er dengizi irqining belgilari bilan ifodalangan. Kushon Baktriyaning qishloq ah’olisi uchun qanday morfologik va irqiy xususiyatlar xos bulgan? Birinchidan, ular uchun boshning chuzinshoq shaklda bulishi xosdirki, u antropologiya fanida «doshxokefaliya» (doshxo-uchun, kafaliya-bosh) deb ataladi. Ularning yuzi ingichka, chuziq ёki urtacha darajada chuziq bulib, burni tor, lekin sezilarli darajada burtib turgan. Masalan, qishloq ah’olisi antropologik tip jih’atidan uzgarishlarga uchralgani va bronza h’amda ilk temir davri ah’olisiga xos irqiy xususiyatlar bilan ifodalanadi. (T.Xujaev). Kushon 39 Baktriyaning shah’ar ah’olisi esa uz tarkibida qishloq ah’olisiga xos irqiy xususiyatlar bilan bir qatorda, Urta Osiёning shimoliy chul erlaridagi chorvador ah’oli kupincha mug’ullar aralashmasi evropoid guruh’ining tasirida – Kushon Baktriyaning Urta Osiё İkki darё oralig’i irqning asosiy xususiyatlari shakllanadi, u h’ozirgi uzbeklar va tekisliklarda yashovchi tojiklarni ifodalaydi. Shimoliy Baktriyaning chul qismida chorvador qabilalar zich yashagan, bunga zich joylashgan ulka qurg’on qabrlari shah’odat berib turibdi. 4. Janubiy Orol buyi xududida yashagan ilk temir davri ah’olisining irqiy xususiyatlarini ёrituvchi antropologik materiallar yaqin yillarda gina qulga kiritildi. Xorazm voh’asiga bunchalik qadimgi zamonda mug’uliy qiёfadagi odamlar qaerdan kelib qolgan degan savolga Uzbekiston FA Qoraqalpog’iston bulimining tarix, til va adabiёt instituti arxeologiya soh’asi xodimlari tomonidan urganilgan qurg’on qabrlarga oid materiallar javob bera oladi. 1977-yili bir guruh’ qoraqalpoq arxeologlari Ustyurtda qiyin dala sharoitida arxeologik qidiruv ishlarini utkazdilar. Arxeologik qidiruv ishlari bilan bir qatorda ular bu xududdagi ilk kuchmanchilarga mansub qurg’onli qabiristonlar guruh’ini h’am ochishga muvaffaq buldilar. Qabiristonlar miloddan avvalgi V-VI asrlarga oid bulib, ulardan topilgan antropologik ashёlar bir guruh’ ah’olining Andronov tipida Urta Osiё İkki darё oralig’i tipiga uta boshlagan h’olatini aks ettirdi. Shu bilan birga, bu xududdagi qadimgi odamlarning boshqa guruh’i uz irqi jih’atidan janubiy – sharqiy Orol buyi shakllari bilan h’am bazi umumiylikga aniqlandi. 5. Zarafshon voh’asi xududi Evrosiёning evropoid va mug’uliy kabi ikki asosiy irq urtasida chegaraviy zonani tashkil etadi. Bu katta irqlar ming yillar davomida kuplab mayda irqiy guruh’larga bulinib ketgan. İrqiy belgilar odamlarning turli guruh’dagi madaniy –iqtisodiy daraja bilan mutlaqo bog’lik bulmasa h’am kup h’ollarda u ёki bu guruh’ning uzaro tarixiy aloqasi va bir biriga tasirini kursatuvchi muh’im dalil h’isoblanadi. Sug’d, Zarafshon va Qashqadarё h’avzalarida joylashgan. (h’ozirgi Uzbekiston va qisman Tojikiston davlatlari xududi) eng qadimgi davlatlardan biridir. Bu ulka ilk bor miloddan avvalgi bir ming yillikning urtalariga oid tarixiy manbalarda qayd etilgan. Sug’diylar Sharqiy Eron tili guruh’ida gaplashgan , shuningdek tili, turmush tarzi, madaniyati jih’atidan Baktriyaliklarga, Xorazmliklar shakllariga juda uxshash bulgan. Ular uzun ishton, belbog’li kuylak, boshiga esa yarim aylana qalpoqcha kiyganlar va uzun xanjar taqishgan. 1971 yili arxeolog G.V.Shishkin Afrasiёbning shimoliy qismida urta asrlarga oid juda qalin qatlam ostidan miloddan avvalgi V asrga oid, yani bundan 2500 yil ilgari yashagan odam skeletini topdi. Suyaklar kimёviy moddalar ёrdamida tegishli ishlov berilganidan sung u antropologiya kabinetida urganildi. Skelet qadimgi sug’dlik erkak kishining suyagi bulib, u chamasi 45-50 ёshlarda, buyi 170-172 sm., tiriklikdagi vazni 68 kilogrammga yaqin bulgan. Ularning bosh tuzilishi h’ozirgi uzbek va tojiklarga uxshash va orqa tomoni yassi bulgan bu esa Urta Osiёda bolani beshikga ёtqizish qadimdaёq keng tarqalganligini kursatadi. Sug’dliklarning peshonasi tik va keng, qirra burun bulgan. Beti urtacha kenglikda lekin mug’uliy irqqa xos yuz yalpoqligi kurinmaydi. Bu belgilar sug’dliklarning evropoid irqiga mansub ekanligidan dalolat beradi. Ular uzining irqiy xususiyatlari bilan shu 40 davrdagi Urta Osiё İkki darё oralig’i tipi yani h’ozirgi uzbeklarga va tekislikda yashovchi tojiklarga xos tip miloddan avvalgi bir ming yillik urtalaridaёq Sug’d xududida tarqalgan.Wrta Osiёning qadimiy xalqlari yuqori paleolit va mezolit davrlarida aynan Urta Er dengizi irqiga mansub bulgan (uzun boshli). Samarqand yaqinidagi Qofir qala va Buxoro viloyatidagi Poykantta olib borilgan arxeologik qazishmalar paytida topilgan urta asr odam suyaklari Sug’diёna xududida yashovchi xalqlar avvalgiday evropoid Urta Osiё İkki darё oralig’i antropologik tipi tavsiflanishini kursatadi. Miloddan avvalgi bir ming yillarning urtalaridan to milodning VI asrigacha yani taxminan ming yil davomida Sug’dda yashagan ah’olining antropologik xususiyati - tashqi qiёfasi juda kam uzgargan. Sug’dliklar orasida kupchilikga xos bulgan Urta Osiё İkki darё oralig’i antropologik tipidan tashqari boshqa antropologik tiplar h’am uchraydi. Bunga VI-VII asrlarga oid Panjikent antropologik materiallari dalil bula oladi. Panjikentda bu evropoid irqiga mansub ikki guruh’ kishilarini bosh tuzilishi shakli bir-biridan farq qiladi. Shu bilan birga guruh’lardagi kupchilik erkaklarning boshi uzun, aёllarining boshi esa dumaloq shakldagi Panjikent ah’olisining VI-VIII asrlarda aralash bulganligini kursatadi. Shunday qilib ilk urta asrlarda ah’olisining shakllaridan boshqa irqqa mansub ah’oli h’am malum darajada tasir kursatgan. Milodiy ming yillakning ikkinchi yarmida Sug’d ah’olisi tarqibiga mug’uliy irqiy belgilar aralashuvini kuramiz. Antropologik materiallaridan malum bulishicha, usha davrdan mug’uliy irqiga taalluqli belgilar shah’ardan tashqarida (qishloqlarida) yashovchi sug’dliklar tarqibida 10-15 foizni tashkil qilgn. Mug’uliy antropologik belgilari mavjud odamlar (yuzining yalpoqlanishi ёnoqlarining burtib turishi, burun burchagining pasayishi va boshqalar) Sug’d xududida sharqiy va shimoliy viloyatlardan kirib kelib, mah’alliy xalqlar qiёfasining uzgarishiga tasir kursata boshlagan.
Download 0.53 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|