Bilim sohasi: 300000- ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot Ta’lim sohasi

Ranglarning aralashib ketishi, ko‘z to‘r pardasining biron joyiga turli o‘zunlikdagi yonig‘lik nuriari bir yo‘la ta’sir etganda sodir bo‘ladi. Shuning natijasida biz faqat bir rangni sezamiz, lekin bu rang aralashib ketgan ranglarning hech biriga xshamaydigan, alohida rang bo‘ladi. Ikkita xromatik rangning aralashib ketishidan nim rang hosil bo‘ladi. Masalan, qizil rang bilan sariq rangning aralashishidan zar aldoq rang hosil bo‘ladi, qizil rang bilan k k rangning aralashishidan binafsha rang hosil bo‘ladi va hokazo. Spektrdagi hamma ranglaming aralashishidan neytral oq rang hosil bo‘ladi. Spektrdagi ba'zi ranglarning ikkitasini qo‘shib, xuddi boyagidek oq rang yoki och kulrang hosil qilish ham mumkin. Masalan, spektrdagi har bir rang ziga mos boshqa rang bilan q shilib, axromatik oq rang yoki kulrang hosil qiladi. Bunday ranglar q shimcha ranglar deb ataladi. Qizil rang bilan och havo rang, ko‘k rang bilan sariq rang bir-biriga q shilib, q shimcha ranglar hosil qiladi. Ranglarning aralashib ketishida- gi ana shu qonuniyatlarning hammasini rangdor doiralar deb ataluvchi doiralarni maxsus asbobga kiygizib tekshirib kirish mumkin. Bu asbob «ranglarni aralashtiradigan charx» deb ataladi.
Charx tez aylanganda sha doiralardagi har xil ranglar aralashib, muayyan rangiar hosil qiladi. Ranglarning aralashib ketishi - periferik jarayon emas, balki markaziy jarayon ekanligi hozirgi vaqtda aniqlandi. Ranglarning binokulyar aralashib ketish faktlari shundan dalolat beradi. Agar bir k zga sariq rang, ikkinchi ko‘zga ko‘k rang to‘ri tutilsa, ranglarning oddiy aralashib ketishidagi kabi kulrangni sezamiz.
Kirish sezgisi jarayoni
Rang va yoruqlikni ko‘rish organining yordami bilan sezish jarayoni qanday voqe bo‘ladi? Rang va yorulik sezish jarayonlarining xususiyatlari bor.
Rang sezish jarayonlarini tushuntirib beradigan eng mashhur nazariya «uch rangni kirish» nazariyasidir. Bu nazariyaning asosiy qonun-qoidalarini rus olimi M. V. Lomonosov 1756-yildayoq bayon qilib bergan edi. MaMum nemis fiziologi va fizigi Gelmgolts Lomonosovdan 100 yil keyin sha nazariyani to‘la bayon qilib berdi. Bu nazariyaga ko‘ra, to‘r pardaning kolbachalarida uchta asosiy element bor. sha elementlardan birining alohida qizalishi qizil rang sezgisini, ikkinchi birining qizarilishi yashil rang sezgisini va uchinchi birining q z alishi binaf- sha rang sezgisini hosil qiladi. Yorulik to‘lqinlari birdaniga uchta elementni bir xilda qizil asa, oq rang sezgisi hosil bo‘ladi. Lekin, yorulik ikki yoki uch elementga ta'sir etsa-yu, ammo bu ta'sir bir tekisda bo‘lmasa, u holda sezuvchi elementlardan har birining qanchalik qizaralganligiga qarab, har xil rang sezgilari hosil bo‘ladi.
Yuqoridagi rasm turli ranglarning qanday sezilish jarayonini yaqqol ko‘rsatib beradi.
I i _w ’■ , ^г f ”
к -a x з r *?'

16-rasm. Veh rangni ko‘rish
nazariyasining sxemasi.

Spektming rang sezuvchi ele-mentlar qo‘zg‘alish kuchiga qa- rab hosil bo‘ladigan ayrim ranglarining bosh harflari sxema- da ko‘rsatilgan. Sxemadagi figuralar rang sezuvchi elementlar- ning qo‘zg‘alish kuchini ko‘rsatadi, «Uch rangni ko‘rish nazariyasi rang sezish jarayonlar- idagi ko‘ruv organining rolini ochib berishda eng ma’qul naza- riya deb hisoblanadi. Ammo bu nazariya haqiqatda ehtimolga eng yaqin gipotezadir, chunk! kol- bachalarda rang sezuvchi uch elementning borligi hali aniq isbot etilgan emas, balki faraz qilinadi, xolos.
Hozirgi vaqtda psixologlar va fiziologlar ranglarni sezish yolg‘iz to‘r pardasidagijarayonlarbilangina emas, balki boshqa miyapo‘stida bo‘ladigan jarayonlar bilan ham bog‘liq ekanligini isbotlashga harakat qilmoqdalar. Yorug‘lik sezishda ro‘y beradigan spetsifik jarayonlar mukammalroq tek- shirilgan. Tayoqchalarda ko‘rish purpuri degan maxsus modda bor ekan. Ko‘zga yorug‘lik ta’sir etganda ko‘rish purpuri kimyoviy yo‘l bilan par- chalanib, tarkibiy qismlariga bo‘linib ketadi. Ko‘rish purpunning shu tariqa parchalanish jarayoni ko‘rish nervini qo‘zg‘ab, yorug‘lik sezgisi hosil bo‘ldi. Qorong‘ida purpur yana tiklanadi.