Bilim sohasi: 300000- ijtimoiy fanlar, jurnalistika va axborot Ta’lim sohasi

Ko‘rish sczgilaridagi maxsus hodisalar
Ko‘rish sezgilaridagi bir qancha maxsus hodisalar ko‘rish organidagj apparatlaming holatiga bog‘liq. Rang kontrasti, *shapko‘rlik*> (qorong‘ida va tunda yaxshi ko‘ra olmaslik) va «rang ajratolmasiik» (rang turlarining farqiga bora olmaslik) shunday hodisalardan hisoblanadi.
Rang kontrasti, Qizil rang]] kvadratni bir varaq oq qog‘oz ustiga qo‘yib tiqilib qarasak, bir necha vaqtdan keyin shu kvadrat atrofida och havo rang hoshiyani, ya’ni qizil rangga qo‘shimcha rangni ko‘ramiz. Kontrast hodisasi ana shudir. Yuqorida keltirilgan misolda qo‘shimcha rang asosiy rang bilan bir vaqtda seziladi. Bu bir vaqtdagi kontrastdir. Bundan tashqari, izma-iz kontrast bo‘ladi. Masaian, qizil doiraga o‘zoq vaqt qarab turib, keyin oq yo‘zaga ko‘z tashlansa och havo rang — sariq rangli doira, ya’ni qizil rangga qo‘shimcha rang ko‘ramiz. Buning teska- risini ham qilib ko‘rish mumkin. Izma-iz kontrast hodisasi ana shudir. Kuhti kontrastining hosil b lishiga sabab shuki, kishi o‘zoq qarab IUWHIKIII kolbachalarning qizil rangni sezuvchi elementlari charchaydi, RTMlUtulit ularning sezuvchanligi kamayadi. Ayni vaqtda qo‘shimcha rangni beruvchi elementlar qo‘zalganicha qolaveradi, ularning sezuvchanligi kuchhroq bilib chiqadi. Shu sababli, ranglarning aralashish qonuniga tnilvolKi. q shimcha rang seziladi.
«Shii|ik rlik» shundan iboratki, odam kechqurun va tunda xira k nuli yoki butunlay ko‘rmaydi. Bu hodisaning sababi shuki, to‘r parda turli rangli tayoqchalar sust ishlaydi yoki butunlay ishlamaydi.
• Kang ajratolmaslik* xromatik ranglarni seza olmaslik va farq qila iilnmslikdnn iborat. Ba'zi bir kishilar ranglarni sira ayira olmaydigan bo‘ladi. Illluziyali kishilar hamma ranglarni axromatik kulrangdek ko‘radilar (xuddi lulogrnliyadagi singari). Ba'zi kishilar ranglarni qisman ayira olmaydigan h ladi. Bunday kishilar faqat ba'zi bir ranglarni ayira olmaydilar. Statis-hka ma'lumotlariga qaraganda, ranglarni ajrata olmaslik hodisasi erkaklar nrasidn taxminan 4 foiz va ayollar orasida 0,5 foiz uchraydi. Qizil va vasliil rangni ayira olmaslik hodisasi ko‘proq uchraydi. Binafsha rangni njrata olmaslik hodisasi esa kamroq uchraydi. Ranglami sira ayira olmaslik hodisasi juda kamdan-kam bo‘ladi. Ranglarni ajrata olmaslik sababi shuki, ko‘zning to‘r pardasidagi kolbachalar ishlamaydi yoki qisman ishlaydi. Sharikrlik va rang ajratolmaslik haqiqatan ham kolbacha va tayoqchalardagi nuqsonlarga bog‘liq ekanligi turli hayvonlarning ko‘rish organlarini maxsus tekshirishda tasdiqlanadi. Kunduzgi yorulikda hayot Kcchiradigan hayvonlar (kaltakesaklar, ilonlar, tovuq, kaptarlar) k zining o‘r pardasida faqat kolbachalar bo‘ladi, ular kechasi hech narsani so‘rmaydi, tunda hayot kechiradigan hayvonlar (ko‘rsichqon, < kalamush, kirpitar, boyqushlar, ko‘rshapalaklar) ko‘zining to‘rpardasida faqat tasqchalar bo‘ladi, ular kunduz kuni ko‘rmaydi.
Eshitish sezgilari
Eshitish sezgilari tovushlarni sezishdan iboratdir. Tovushlar musiqiy ovushlarga (ashula tovushi, chol u asboblarining tovushi) va shovqinli ovushlarga (taraq-turuq, tars-turs, sharaq-shuruq, taqir-tuqur va boshqa shu kabi tovushlarga) blinadi.
Tovushlar oddiy va murakkab tovushlarga ham bo‘linadi. Oddiy tovushlar tonlar (yoki mikrotovushlar) deb ataladi, masalan, kamertonni aranglatganimizda tonni sezamiz. Ohangli tovushlar murakkab tovush
*lib, ularbir necha tondan tarkib topadi. Shu tonlardan biri asosiy ton'lib, tovushning balandligini va kuchini belgilab beradi, boshqalari bir qancha qo‘shiluvchi tovushlar bilib, obertonlar deb ataladi. Obertonlar turli 77 asboblardan, masalan, royal, skripka, gitaradan chiqadigan bir xil balandlikdagi tovushlaming o‘ziga xosligini belgilaydi. Tovushlaming ana shu tariqa o‘ziga xosiigi tembr deb ataladi. Nutq tovushlari ohangli tovushlar (asosan, unli tovushlar) biian shov- qinlardan iborat (shovqinlarda undosh tovushlar ko‘proq bo‘ladi). Eshi­tish sezgilari organi quloq bo‘lib, u uch qismdan: tashqi quioq, o‘rta quloq va ichki quloqdan iboratdir. Tashqi quloq — quloq suprasi biian eshituv yotidan iborat. Tashqi quioq havo to‘lqinlarini yig‘uvchi kamay desa bo‘ladi. Tashqi quloq bilan o‘rta quloq o‘rtasida bir parda bor, u nog‘ora parda yoki o‘rta quloq pardasi deb ataladi. OTta quloq — nog‘ora parda va unga yopishgan uchta suyakcha; bolg‘acha sandon va o‘zangidan iborat. Nog‘ora parda, shuningdek, unga yopishuvchi suyakchalar (bolg‘acha, sandon va o‘zangi) havo tebranish- larini ichki quloqqa o‘tkazadi. 0‘rta quloq maxsus kanal (Yevstaxiy nayi) yordami biian og‘iz bo‘shlig‘iga va burun bo‘shlig‘iga tutashgan.