Bilimlendiriw ministirligi

Abzatslardı shólkemlestiriw.
Abzatslar akademikalıq jazıwdıń tiykarǵı qurılıs blokları esaplanadı. Jaqsı strukturalıq dúzilgen abzatslar kıtapxanǵa dálillerdi qolay bólimlerge bolıp, temanı túsiniwdi ańsatlastiradi. Bul bólim tiykarǵı itibardı tómendegilerge qaratadı :
Taza jol bir temaǵa baylanıslı bolǵan halda, bir neshe gáplerden shólkemlesken. Abztiykarǵıarga bolıw avtor hám kıtapxandıń argumentlar menen jetilisken gúmira bolıwı ushın járdem beredi. Taza joldıń kólemi tekst túrine qaray túrlenedi, biraq, ádetde, ol tórt yamasa bes gapten ibarat boladı.
Ádetde (mudamı emes), birinshi gáp temaǵa kirisiw bolıp xızmet etedi. Keyingileri bolsa tariypler beredi, mısallar, qosımsha maǵlıwmatlar, sebepler hám juwmaqlar ;
d) Taza jol bólimleri óz-ara qalıń shriftli sóz dizbegi hám baylanıslılıqları menen parıq etedi.
Taza jol quramı
Taza jol quramınıń bir-biri menen baylanıslılıǵı
Tekst degi punktler ortasındaǵı baylanıslılıq.
Ilimiy izertlewlerdiń tiykarǵı usılları
Ilimiy izertlewlerdi ámelge asırıw málim bir sistemaǵa hám aldınan islep shıǵılǵan rejege tiykarınan alıp barıladı. Ilimiy izertlewden gózlengen maqsetke erisiw anıq bir izertlew aparıw usılına tayanǵan halda hám oǵan tiykarınan ámelge asıriladı. Ulıwma izertlewler aparıwda júdá kóplep usıllardan paydalanıladı. Olardan ayırımları hár qıylı pán tarawlarında paydalanılıwı múmkin. Mısalı, matematikalıq usıllar, pánniń túrli tarawlarında qollanilsa, tenzometrik ólshew - mexanikada, sistemelı jantasıw, termodinamik usıl - energetikada hám t.b.. Anıq usıllar anıq bir obiekttiń mánisin úyreniw, gózlengen ilimiy hám ámeliy mashqalanı sheshiw menen baylanıslı izertlew obiektiniń qásiyetleri hám ayriqsha táreplerin úyreniwde qollanıladı. Mısalı, energotexnologik processlerde energiya puxtalıq mashqalalardi sheshiwde energetikalıq balans teńlemesine hám energiyanı saqlanıw nızamına tiykarlanıladı. Elektromagnit processlerin úyreniwde Maksvel teńlemeler sisteması hám elektrodinamika nızamlarınan paydalanıladı. Ilimiy izertlewler aparıw bolmıs haqqındaǵı obiektiv bilimlerdi islep shıǵıw hám teoriyalıq tárepden sistemalastırıwdan ibarat insan iskerligi tarawı bolıp, ol tómendegilerdi óz ishine aladı :- ilimiy túsinikler, principler hám hákisiomalar, ilimiy nızamlar, teoriyaler hám boljawlar, empirik ilimiy faktlar, usıllar, usıllar hám izertlew jolları formasındaǵı úzliksiz rawajlanıp baratuǵın bilimler sistemasın ; - bilimlerdiń usı sistemasın jaratıw hám rawajlandırıwǵa jóneltirilgen insanlardıń ilimiy dóretpesi; - insanlar doretpesiniń ilimiy miynet obiektleri, quralları hám ilimiy jumıs sharayatları menen támiyinleytuǵın shólkemdi. Izertlew aparıw faktlar toplawdan tiykarlanadı, olar uyreniledi hám sistemalastırıladı, ulıwmalastırıladı, málim bolǵanlardı túsindiriw hám jańaların aldınan aytıp beriwge múmkinshilik jaratıwshı ilimiy bilimler logikalıq dúzilgen sistemalardı jaratıw ushın ayırım nizamlıqlardı ashıwdan ibarat boladı. Princip (postulat) lar hám hákisiomalar ilimiy biliwdiń tiykarǵılanǵan jaǵdayı esaplanadı, bular sistemalastırıwdıń tiykarlanǵan forması bolıp, táliymat, teoriya hám t.b. (mısalı, kvant mexanikasındaǵı Bar postulati, Yevklit hádiysesi hákisiomalari hám b.) lar tiykarında jatadı. Ilimiy bilimdi ulıwmalastırıw hám sistemalashtirıwdıń joqarı forması bolıp tariyp esaplanadı. Ol ámeldegi obiektler, processler hám hádiyselerdi ulıwmalastırıp aqıllǵa, sonıń menen birge, jańaların aldınan aytıp beriwge múmkinshilik jaratıwshı izertlewlerdiń ilimiy principlerı, nızamları hám usılların ańlatadı. Ilimiy bilim sistemasında ilimiy nızamlar zárúrli strukturalıq bólim bolıp esaplanadı, bular tábiyaat, jámiyet hám oylaw daǵı eń áhmiyetli, turaqlı hám tákirarlanıwshı obiektiv ishki baylanıslılıqtı sáwlelendiredi. Ádetde ilimiy nızamlar ulıwma túsinikler, kategoriyalar turine kiredi. Ilimpazlar ilimiy nátiyje (unamlı yamasa unamsız ) ga erisiw quralı retindegi dáliliy materiallarǵa jetkiliklishe iye bolmaǵan jaǵdaylarda boljaw (gipoteza) den paydalanadılar. Boljaw ilimiy shama bolıp, tájiriybede tekseriwdi talap etedi hám teoriyalıq tárepten isenimli ilimiy teoriya bolıw ushın tıykarlanıwı kerek. Pán máselelerdi sheshiw faktorı bolıp, teoriyaler islep shıǵıw, bolmıs obiektiv nızamların ashıw, ilimiy faktlardı anıqlaw hám t.b. lar esaplanadı. Bular ilimiy biliwdiń ulıwma hám arnawlı usılları bolıp tabıladı. Ulıwma usıllar úsh gruppaǵa bólinedi:- empirik izertlew usılları (baqlaw, salıstırıw, ólshew, eksperiment); - teoriyalıq izertlew usılları (abstrakttan anıqlıqqa tárep barıw hám b.); - empirik hám teoriyalıq izertlew usılları (analiz hám sintezlash, induksiya hám deduksiya, modellestiriw, abstraktlash hám b.).
Baqlaw - biliw usılı. Bunda obiektti úyreniw oǵan aralasıwsız ámelge asıriladı. Usı halda tek obiekttiń ózgesheligi, onıń ózgeris xarakteristikası belgilengenler etiledi hám olshenedi (mısalı, elektr támiynatı liniyani jıl dawamında bólistiriw transformatorınan ajıratıp qóyılıw sanın baqlaw, elektr motordıń bir jıl dawamında isten shıǵıw sanın baqlaw hám basqalar ).
Izertlew nátiyjeleri real ámeldegi obiektlerdiń tábiy qásiyetleri hám munasábetleri (baylanıslılıqları ) jóninde bizge maǵlıwmat beredi. Bul nátiyjeler sub'yekttiń shıdamlılıǵı, sezimleri hám tileklerine baylanıslı emes.
Salıstırıw - biliwdiń keń tarqalǵan usılı, «bárshe zatlar salıstırılǵanda bilinedi» principine tiykarlanadı. Mısalı, tuli ceriyali elektr motorlardı
jumısqa túsiw tokı boyınsha salıstırıw. Salıstırıw nátiyjesinde bir qansha
obiektler ushın ulıwma hám tán bolǵan tárepler anıqlanadı. Bul ekenin aytıw kerek,nizamlıqlar hám nızamlardı biliw jolındaǵı birinshi qádem bolıp tabıladı.
Salıstırıw nátiyjeli bolıwı ushın eki tiykarǵı talapǵa ámel etiliwi zárúr:
- birinshiden, bunda ortasında arnawlı bir obiektiv ulıwmalıq bolıwı
múmkin bolǵan obiektlargina salıstırıwlanıwı kerek;
- ekinshiden, obiektlerdi salıstırıw áhmiyetli (biliw wazıypası retinde)
ózgeshelikler, belgiler boyınsha ámelge asırılıwı kerek.
Salıstırıwdan ayrıqsha bolıp esaplanıw, ólshew biliwdiń talay anıq quralı
esaplanadı. Bul usıldıń qımbatı sonnan ibarat, átirap bolmıstaǵı obiektler haqqında joqarı anıqlıqqa erisiledi. Ilimiy biliwdiń empirik processinde
ólshew, baqlaw hám salıstırıwdaǵıǵa uqsas bolıp tabıladı.
Eksperiment, empirik izertlewdiń joqarıda kórip ótilgen usıllarınan
ayrıqsha bolıp esaplanıw talay ulıwma ilimiy qoyılǵan tájiriybe esaplanadı. Bunda
tek gúzetip hám ólshepǵana qoymay, bálki obiekt yamasa izertlew obiektiniń ózi ámeldegi bolǵan sharayat arnawlı bir tárzde ózgertiriledi. Mısalı,
awıl xojalıǵı ónimlerin keptiriw procesi eksperimental úyrenilgende
keptiriw waqıtı dawam etiw waqtina tásir kórsetiwshi faktorlar keptiriw agentin
temperaturası, ızǵarlıǵı hám tezligi ózgertirilip process uyreniledi.
Eksperiment nátiyjesinde bir yamasa bir neshe faktorlardı basqa yamasa basqalarǵa tásirin anıqlaw múmkin. Baqlawdan ayrıqsha bolıp esaplanıw eksperiment
tájiriybe tákirarlanıwın támiyinleydi, obiekt ózgeshelikin túrli sharayatlarda
izertlew hám obiektti úyreniwge múmkinshilik beredi.
Empirik izertlew usılları ilimiy biliwde zárúrli áhmiyetke iye.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   Ilmiy tadqiqot asoslari A.Radjabov Tashkent-2012
   
2. 
   Arnold, I.V. Tilshunoslikda ilmiy tadqiqotlar asoslari
   
3. 
   Volkov, Yu.S. Ilmiy tadqiqot va ixtiro asoslari: darslik
   
4. 
   Gerasimov, B.I. Ilmiy tadqiqot asoslari
   
5. 
   Kojuxar, V.M. Ilmiy tadqiqot asoslari: darslik