Билиш жараёнлари. Сезги

2. Психология фанида сезги назариялари

• Психология фанида шундай илмий далиллар мавжудки, мабодо инсон ахборотларнинг шахобчасидаи маҳрум бўлса, у ҳолда у уйқу ҳолатига шўнғийди.
• Немис файласуфи Христиан Вольф "Рационал психология" (1732 йил) ва "Эмпирик психология" (1734 йил) китобларида: онгнинг ички ҳолати, ақлий фикр юритишга қобилиятлилик табиий моддий асос замиридан келиб чиқиб, ташқи оламдан келиб тушадиган ахборотлар шахобчасига, яъни сезги каналига, ҳеч кандай боглиқ эмас деб |ушунтиришга ҳаракат қилди. Сезгиларга мана бундай ёндашиш назариётчиси "фанга рационализм" тушунчаси билан бирга кириб келди. X. Вольф ва унинг тарафдорлари психик жараёнлар (сезги, идрок, хотира ва бошқалар) мураккаб ижтимоий - тарихий тараққиёт маҳсули эмас, деган ғояни илгари сурдилар. Шунинг билан бирга "'Онг", "Ақл" тарихий эволюция натижаси эмас деб, инсон психикасига ўзгача ёндашиб, уни изоҳлаб бериш мушкул бўлган "бирламчи" хусусият эканлигини тушунтиришга интилдилар.

3. Сезгининг нейрофизиологик асослари.

• Инсондаги аниқ сезгиларнинг даражада тараққий этишига ижтимоий муҳит, жараён муҳим омил бўлиб хизмат қилган.
• Сезгининг ўсиши кўзғатувчиларнинг рецепторга таъсири натижасида юзага келади, яъни рецепторлар ривожланиши билан боғлиқ.
• Рецептор-бу қўзғаткич ёки қўзғатувчини қабул қилишга мўлжалланган нерв толаларидан ташкил топгандир.
• Инсон ўзининг тана аъзоларига таъсир этаётган ранг, иссиқлик ёки совуқлик таъсирини, ҳидларнинг ўзига хослигини ссзади ҳамда акс эттиради. Ана шу вазият натижасида анализаторларнинг периферик қисмларида жавоб реакция ҳосил бўлади

• Сезгилар акс эттиришнинг хусусияти ва рецепторлариинг жойлашишига қараб, инглиз психологи Ч. Шеррингтон уларни уч гуруҳга ажратади.
• Ташқи оламдаги нарсапар ва ҳодисаларнинг айрим хусусиятларини акс эттирувчи ҳамда тананинг юза қисмида рецепторлар жойлашган экстероцептив сезгилар.
• Тананинг ички аъзоларида (ўпка, юрак, жигар ва ҳоказо) тўқималарида жойлашган ҳамда ички тана аъзоларининг ҳолатини этгирувчи рецепторлар билан мужассамлашган интероцептив сезгилар.

• Афферент синтез босқич, асосан тўрт жабҳа (компонент) негизида содир бўлиши тажрибаларда синаб қўйилган. Унинг асосий жабхалари, энг аввало доминант (мотивация ўта хоҳиш) ва унга ҳамроҳ ҳисобланган эмоциянинг кучлигиги ҳамда барқарорлигида намоён бўлади:
• Организмга қўзғатувчиларнинг маълум бир таъсири.
• Йўналтирувчи аффсрентациянинг мавжудлиги.
• Афферентациянинг муайян шартчшароитлари.
• Хотира аппгюатлари ва механиз^лари.
• Буларнинг ўзаро таъсир учта мейродинамик омил орқали ба- жарилади: а) йўналганлиги; б) нейронларда кўзгалишнинг конвергенцияси (тўйиниши); в) қувғалишнинг пўстлоқ ва пўстлоқости тузилмаларда кайта ҳосил бўлиши билан тикланиши.
• Бу механизмлар нерв системасида турли қўзғалишларн тўплашга, бирлаштиришга, солиштиришга ва мазкур муҳитда энг қулай хатти-ҳаракат актини бажариш учун карор қабул килишга олиб келади.
• Мия пўстлоқ ҳужайраларида қўзғалишнинг конвергенцияси1 ва уларни солиштириш жараёнч бутун мия миқёсида бу ўзаро таъсир натижаларининг интеграцияси каракат мақсадининг шаклланишига ҳамда уни унумлироқ карор танлаш сари етаклайди.

• Катта ярим шарларпинг мураккаб интегратив фаолиятининг бошланғич босқичини турли кўзғатувчилари бир нейрондагини конвергенцияси деб қараш мумкин.
• Катта ярим шарларда махсус нейронлар туруҳи борлиги туфай-ли улар турли-туман қўзғалишлардаги қайта кабул қилиш билан чекланмай, балки мия пўстлогининг пирамида ҳужайраларидан аксон орқали келувчи эфферент қўзғалиатарни ҳам кабул қилади. Бу эса орқа мия пўстлркости ва пўстлокдаги кўплаб аксонлар нейронларнинг вазифаси циклик қўзғалишни кўпинча сақлаб туриш, ўзига хос тўпламини саклашдан иборат. Шу билан бир вақтда периферик ишчи аъзоларига юбориладиган буйруқ нусхасини бутун мияга таркалишини таъминлайди. Бир нейроннинг ўзидаги эфферент кўзғалиш конвергенцияси периферик рецепторлардаи келувчи аффект қўзғалиш билан аксонга узатилган буйруқ нусҳаси олинган на-шарни баҳолаш учун шарт-шароитлар яратади. Эволюция жараёнида ҳосил бўлганлиги билишнинг нейродинамик механизмларининг фош этилиши ҳар қандай бўлажак ҳодисаларнинг таҳлил шшшига мақсадли омиллар олдиндан билишга асос бўлади.