Bilishning taraqiyotining mantiqiy shakllari reja: Bilishning mazmuni va mohiyati. Bilishning asosiy turlari va shakllari

4. Haqiqatning asosiy shakllari va konsepsiyalari.
Haqiqat – bilish nazariyasining bosh kategoriyasi. U borliqning bilishdagi 
ideal ifodasi, chunki haqiqat ongdan, bilayotgan sub’ektdan tashqarida va undan 
qat’iy nazar mavjuddir. Haqiqat – bilimlarning ob’ektiv borliqqa muvofiq bo‘lgan 
mazmuni. U bilish jarayoni, bilish in’ikosining natijasidir. Haqiqat ilmiy 
nazariyada mujassamlashgan anglab etilgan tasdiqlovchi mulohazalar ko‘rinishida 
o‘z ifodasini topadi. Har qanday ilmiy nazariya rivojlantirilishi, ba’zan boshqa, 
yanada haqiqiyroq nazariya bilan almashtirilishi lozim. Shu ma’noda haqiqat – 
bilish rivojlanishining yakuni va omilidir.
Falsafa tarixida haqiqat (bilimlarning haqiqiyligi) muammosi qadimgi 
davrlardayoq ta’riflangan. “Avesto”da haqiqat oliy sharofatdir deyiladi. Darhaqiqat 
insoniyat doimo haqiqatga intilgan. Zero haqiqat adolatga, sharofatga eltadigan 
buk qudrat. Aristotel fikricha haqiqat – mulohazalar va amaldagi holat o‘rtasidagi 
muvofiqlikdir.
Platon haqiqatni g‘oyalar dunyosiga mos keluvchi g‘ayritabiiy mustaqil ideal 
mohiyat sifatida tushungan, inson bilimi jonning shu g‘oyalar dunyosi bilan 
mushtarakligi darajasidagina haqiqiydir, deb hisoblagan.
Foma Akvinskiy haqiqat yolg‘on narsalarda emas, balki aqlda mavjud 
bo‘ladi, har bir narsa o‘zi bog‘liq bo‘lgan aqlga munosabati darajasidagina haqiqiy 
deb nomlanishi mumkin, deb qayd etgan.
Beruniy fikricha, haqiqat bilimning voqelikka muvofiqligidir. Forobiy 
fikricha, haqiqatni bilish aqlning kamolotiga bog‘liq. Bu aql inson qalbidadir, 
uning kamolotiga esa faol aqlga qo‘shilish orqali erishiladi. Faol aqlda borliqning 
eng oliy darajasi bo‘lgan. Birinchi sababdan boshlab to oxirgi haqiqatning barcha 
sura shakllari mavjud.
Haqiqat-tasavvufda ruhni kamolotga va uning so‘nggi maqsadi –
Yaratganning diydoriga erishuv yo‘llaridagi to‘rtinchi bosqichdir.
Gegelda haqiqatni tushunish uning falsafasidagi asosiy tamoyil bilan bog‘liq. 
Bu tamoyilga binoan g‘oya o‘zining to‘liq va muayyan ko‘rinishida «o‘zida va o‘zi 
uchun borliqqa ega bo‘lgan haqiqat»dir.

---

Haqiqatni ob’ektiv-idealistik tushunishning o‘ziga xos xususiyati unga 
dunyoning ongda aks etish jarayoniga bog‘lamasdan qarash va uni insonning 
ob’ekt haqidagi bilimi xossasi sifatida emas, balki empirik borliqqa qo‘shimcha 
tarzda ob’ektivlashgan qandaydir vaqtdan tashqaridagi g‘oyaning xossalari sifatida 
talqin qilishda namoyon bo‘ladi.
Haqiqatni sub’ektiv idealistik tushunish esa inson bilimining xossalari va 
tarkibi bilan bog‘lanadi, biroq mazkur bilim unda tashqi, mustaqil dunyoning aks 
etishiga bog‘lanmaydi, chunki bunday dunyoning mavjudligi inkor etiladi. Haqiqat 
«tafakkurning tejamkorligi» sifatida (Max), foydali natijalarga erishish imkonini 
beruvchi jarayon, tafakkurimiz obrazidagi qulaylik sifatida (Jeyms), inson 
tajribasining mafkuraviy ta’rifni tashkil etuvchi shakli sifatida (Bogdanov) talqin 
qilinadi.
Hozirgi zamon bilish nazariyasida haqiqiy bilim va uning shakllari haqida 
turli fikrlar mavjud.
Ob’ektiv haqiqat – bilimlarimizning inson insoniyatga bog‘liq bo‘lmagan 
mazmuni. Bizning bilimlarimizda doim yo muayyan odamga, yo muayyan ijtimoiy 
guruhga bog‘liq bo‘lgan unsur mavjud bo‘ladi. Binobarin, o‘z bilimlarimizda 
sub’ektiv unsurlarga bog‘liq bo‘lmagan va shu sababli ob’ektiv hisoblanadigan 
mazmunni qayd etishimiz lozim. Ob’ektiv haqiqat rivojlanib, ikki shakl: nisbiy va 
mutlaq haqiqat shakllarida amal qiladi.
Mutlaq haqiqat – predmetni kelajakda to‘ldirilishi yoki unga aniqlik kiritilishi 
mumkin bo‘lmagan tarzda to‘la, mukammal bilishdir. Olam vaqt va makonda 
cheksizligi tufayli bunday bilimga amalda erishish mumkin emas. Haqiqat 
tushunchasini mutlaq haqiqat tushunchasi bilan tenglashtirib, biz unga erishib 
bo‘lmasligi, demak, umuman bilish mumkin emasligi haqida gapiramiz. Biroq 
fanning haqiqiy tarixi buning teskarisidan dalolat beradi: fan rivojlanadi, chunki u 
nisbiy va mutlaq bilimning birligi sifatida tushuniladigan haqiqatni bilishga qodir. 
Boshqacha aytganda, ob’ektiv haqiqat to‘la va mukammal ko‘rinishdagi mutlaq 
haqiqatdir. Ayrim hollarda, agar haqiqat vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmasa, ya’ni vqat 
shart-sharoitlariga bog‘liq bo‘lmasa, u boqiy haqiqat deb ataladi.
Nisbiy haqiqat – borliqni asosan to‘g‘ri aks ettirsa-da, obraz ob’ektga uncha 
mos emasligi bilan ajralib turadigan bilim. Nisbiy haqiqat to‘g‘ri, biroq noto‘liq, 
taxminiy, vaqt va joyning muayyan tarixiy shart-sharoitlari bilan cheklangan 
haqiqatdir.
Nisbiy va mutlaq haqiqat bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Nisbiy 
haqiqatlar bilish taraqqiyoti jarayonida rivojlanib, o‘z chegarasi bo‘lgan mutlaq 
haqiqatga yaqinlashadi. 
Biroq bilishning tarixiy rivojlanish jarayoni nafaqat nisbiy haqiqatlarning 
mutlaq haqiqatga aylanish jarayoni, balki ayrim mutlaq haqiqatlarning yuzaga 
kelish jarayoni hamdir. Bu fikrni fizikada atom va uning tuzilishi haqidagi 
tasavvurlarning rivojlanishi misolida ko‘rish mumkin. YUz yil muqaddam fiziklar 
va ximiklar atomlar amalda mavjud va ajralmas sharchalar ko‘rinishida, deb 
taxmin qilar edilar. Bu tasavvur zamirida mutlaq haqiqat unsurlari mavjud edi. 
Bundan: «Kimyoviy elementlarning atomlari amalda mavjud», degan xulosa kelib 
chiqadi. Fizika va kimyoning keyingi rivojlanishi mutlaq haqiqatning bu 

---

elementini bekor qilmadi. Biroq bu tasavvurlarda xatolar mavjudligi (taranglik, 
ajralmaslik va h.k.) aniqlandi.
XIX asr oxirida elektronlar kashf etilishi natijasida atom tuzilishining yangi 
manzarasi yaratildi. Tomson musbat zarralar va manfiy zaryadli elektronlardan 
tashkil topgan atom modelini yaratdi. Atomning bu nisbatan haqiqiy manzarasida 
mutlaq haqiqatning yangi unsurlari paydo bo‘ldi: Darhaqiqat atom musbat zaryadli 
zarralardan iborat.
Atom haqidagi tasavvur rivojlanishining uchinchi bosqichi Rezerford-Bor 
modeli bilan bog‘liq. Bu modelda atom yadro va uning atrofida aylanuvchi 
elektronlardan tashkil topadi. Umuman olganda, avvalgi modellardan aniqroq 
bo‘lgan bu modelda mutlaq haqiqat unsurlari mavjud. Hozirgi zamonda atom 
tuzilishi haqidagi tasavvurlar zamirida kvant mexanikasi va atom yadrosini 
o‘rganish natijalari yotadi. Hozirda elektronlarning atom yadrosi atrofidagi 
harakatini zichligi notekis bo‘lgan bulut harakatiga o‘xshatish mumkinligi, chunki 
elektronlar korpuskulyar va to‘lqin xossalariga ega ekanligi, yadro esa protonlar va 
neytronlardan iborat sistema hisoblanishi va hokazolar ma’lum. Hozirgi zamon 
fizikasida atom manzarasi N. Bor nazariyasidagiga qaraganda to‘liqroq va aniqroq, 
unda mutlaq haqiqat unsurlari ko‘proq. Biroq atomning hozirgi manzarasi 
kelajakda o‘zgarishi, unga aniqlik kiritilishi, unda yangi haqiqat va xatolar 
aniqlanishi shubhasiz. Haqiqatda nisbiy va mutlaq jihatlar uzviy, o‘zaro 
bog‘langan: bir tomondan, nisbiy haqiqatda doim mutlaq haqiqat unsurlari mavjud 
bo‘lsa, boshqa tomondan, inson bilimlarining rivojlanishi jarayonida nisbiy 
haqiqatlardan mutlaq haqiqat yuzaga keladi.
Nisbiy va mutlaq haqiqat dialektikasi bizning bilimimiz atrofimizdagi olamni 
har tomonlama va aniq qamrab olishga intilib, qarama-qarshiliklarni echib, 
ob’ektiv borliqni yanada teranroq va mukammalroq aks ettirishini ko‘rsatadi.
Fanning u yoki bu qoidasining haqiqiyligi yoki soxtaligi, aniq-ravshan 
ko‘rinib turmaydi. Faqat eng sodda mulohazalar o‘zining haqiqiyligini tasdiqlash 
uchun sezgi idrokidangina foydalanishni talab qiladi: ko‘rsatish mumkin bo‘lgan 
narsani isbotlashning hojati yo‘q.
Fanning aksariyat qoidalari sezgi a’zolari orqali bilish darajasida va boshqa 
haqiqatlardan alohida emas, balki mantiqiy tafakkur darajasida, boshqa 
haqiqatlarga bog‘langan holda, ya’ni isbotlash yo‘li bilan haqiqiy deb qabul 
qilinadi. Isbotlash – ilmiy tafakkurning muhim vositasi.
Qoidaning haqiqiyligini isbotlash u yaxshi tekshirilgan dalillar haqidagi 
qoidalardan bevosita kelib chiqishini ko‘rsatish demakdir. Biroq hayot shu 
darajada murakkabki, amalda juda ko‘p, hatto aqlga mutlaqo zid qoidalarni 
tasdiqlash uchun ham ayrim dalillar to‘plash mumkin. Bu mazkur fanning barcha 
tushunchalari ta’riflanishi lozim degan ma’noni anglatmaydi. Ta’riflash – 
noma’lumni ma’lumga, murakkabni soddaga bog‘lash demak.
Isbotlanayotgan tezis tayanadigan isbotlash uchun asoslar qatoriga fanning 
asosiy tushunchalari ta’riflari va aksiomalardan tashqari tezisni asoslash uchun 
zarur bo‘lgan fanning ilgari isbotlangan qoidalari ham kiradi. Fan o‘z qoidalarining 
dalil-isbotlarini qancha ko‘p rivojlantirsa, har bir yangi qoidani isbotlash uchun 
oldingi asoslar soni shuncha ko‘payadi.

---

Emotsiyalar. iroda, ishonch, ideal. Ilgari sezgilar hodisalarning muhim 
jihatlariga nisbatan neytral deb qaralar edi. Odatda bu neytrallik mavjud 
bo‘lmaydi. Bu holda sezgilar sub’ektga yuz berayotgan voqeaning shaxsiy 
ma’nosini tushunish imkonini beruvchi kechinmalar sifatida amal qiladi. Hodisalar 
va holatlar ahamiyatini bevosita his etish emotsiyalar deb ataladi. Ijobiy 
emotsiyalar – lazzatlanish, quvonch, hayrat, muhabbat va sh.k. Salbiy emotsiyalar - 
qo‘rquv, hayiqish, nafrat, qayg‘u va sh.k. Insonning emotsiyalar dunyosi juda 
murakkab bo‘lib, uni psixologiya atroflicha o‘rganadi. Falsafiy jihatdan 
emotsiyalarni ekzistensializm ko‘proq o‘rgangan bo‘lib, bu erda ekzistensial 
deganda ko‘pincha vaziyatli emotsiyalar (kuchli ruhiy hayajonlanish, ehtiroslar) 
emas, balki inson borlig‘ining barqaror strukturalari tushuniladi. Inson 
emotsiyalariga uning butun hayot tajribasi kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan bir so‘z 
bilan ifodalangan qisqacha xabar inson o‘limiga sabab bo‘lgan hollar ma’lum.
Ishonch insonning qadriyatlari va mo‘ljallari dunyosida biron-bir narsa yoki 
hodisani haqiqiy deb qabul qilishida muhim ahamiyatga ega. Ishonchga shubha 
zamin hozirlaydi, u bir qancha ruhiy holatlar natijasida ishonchga aylanadi. 
Ilohiyotchilardan farqli o‘laroq, faylasuflar shubha va ishonchning o‘zaro nisbatiga 
ko‘proq e’tibor beradilar. Diniy e’tiqod odatda vahiyning bevosita mahsuli sifatida 
isbotlashga muhtoj emas deb qaraladi. SHveysariyalik taraqqiyparvar ilohiyotchi 
Karl Bart e’tiqodning isboti uning o‘zida deb hisoblagan. Faylasuf Karl YAspers 
uchun falsafiy e’tiqod – falsafiy mushohada yuritish natijasidir.
Ideal – pirovard kelajakning muayyan obrazi emas, balki qayta ko‘rilishi 
mumkin bo‘lgan har xil nazariy va boshqa tasavvurlarning kelajakka qaratilgan 
majmui. Ideal doim ham pirovard maqsadning ustunligiga bog‘lanmaydi. Muayyan 
pirovard maqsadning ustunligi, ayniqsa, agar u olis kelajakda bo‘lsa, utopiyaga 
olib keladi. Ayrim utopistlar erkinlikning ustunligini tan oladi, boshqa utopistlar bu 
o‘ringa adolatni qo‘yadi, utopistlarning uchinchi toifasi faqat ijtimoiy mulkni tan 
oladi, to‘rtinchi toifasi esa, aksincha, xususiy mulkni hamma narsadan ustun 
qo‘yadi. Xullas, ideal yaratish, agar unga etarli darajada mas’uliyat bilan 
yondashilmasa, utopiyaga olib keladi. Ayni vaqtda, ideal yaratish – inson 
yutuqlarining 
muhim 
negizi. 
Agar 
insoniyat 
ideal 
yaratish 
bilan 
shug‘ullanmaganida, o‘zining hozirgi taraqqiyotiga erisha olmagan bo‘lar edi.
Bilish natijalarini baholash – bilishning zarur unsuridir. Baholash yo‘li bilan 
inson olingan bilimning haqiqiyligi yoki soxtaligi, undan amaliy faoliyatda 
foydalanish mumkin yoki mumkin emasligini aniqlanadi. U olingan bilim keyingi 
bilish jarayonida ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligini belgilaydi, uning insonga 
va shaxsning ma’naviy faoliyatiga ta’sir o‘tkazish imkoniyatlarini aniqlaydi. SHu 
sababli baholash uchun asos sifatida nafaqat gnoseologik, balki amaliy, mafkuraviy 
va axloqiy mezonlar amal qiladi.
Olim o‘z faoliyatida nafaqat o‘zining metodlari va ilmiy faoliyati natijalarini 
baholaydi, balki ularga ilmiy jamoatchilik, hokimiyat, din namoyandalarining 
munosabatiga qarab mo‘ljal oladi. Umuman olganda, har qanday bilish haqiqatni 
izlashdir. Bu inson aqlining azaliy vazifasidir. Bilimlarimizning haqiqiyligi 
muammosi bilish faoliyatining har qanday turlarida muhim ahamiyatga ega. SHu 

---

sababli bilimning haqiqiyligi uning muhim asosi hisoblanadi. Haqiqat – bilishning 
mutlaq qadriyati.
Bilishning taraqqiyoti jarayonida olimlar bilimlar haqiqiyligining ishonchli 
mezonlarini topish yo‘lida ham izlanishlar olib bordilar. Haqiqatning mutlaq 
mezonlari mavjudmi? Bu mezonlarni bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq 
etish mumkinmi yoki u faqat ilmiy bilimga nisbatan amal qiladimi? Falsafada 
bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan mezonlar, 
shuningdek faqat ilmiy bilim talablariga javob beradigan mezonlar yaratilgan. Ular 
orasida quyidagilar qayd etilgan: umumiy ahamiyatga moliklik mezoni (ko‘pchilik 
qabul qiladigan narsa haqiqiydir); g‘oyaning foydaliligi, amaliy samaradorligi va 
ishga yaroqliligi, uning u yoki bu maqsadga erishish uchun foydaliligi mezoni 
(pragmatizm). Odamlar ishonadigan narsalar, olimlar o‘rtasidagi shartli kelishuvga 
mos keladigan narsalar va hodisalar (konvensionalizm), mavjud nazariyaga 
muvofiqlik mezoni talablariga javob beruvchi narsalar va hodisalar haqiqiy deb 
atalgan.
Verifikatsiya tamoyiliga binoan dunyo haqidagi har qanday fikrning 
haqiqiyligi pirovard natijada uni sezgi a’zolari orqali olingan ma’lumotlarga 
taqqoslash yo‘li bilan aniqlanishi lozim. SHu nuqtai nazardan parapsixologiyaning 
«energiya», «biomaydon» kabi tushunchalari mantiqqa ega emas, chunki ular 
verifikatsiyalanmaydi. Bu tamoyilni e’lon qilgan pozitivistik falsafa go‘yoki 
bilishda ahamiyatga ega bo‘lmagan falsafiy tushunchalarni ilmiy muomaladan 
chiqarishga harakat qilgan. Biroq mazkur tamoyil izchil qo‘llanilgan holda sezgi 
a’zolari orqali olingan ma’lumotlar bilan tasdiqlanmaydigan ko‘pgina nazariy 
qoidalarni ham ilmiy muomaladan chiqarish kerak bo‘ladi.
Yolg‘on haqiqatning qarama-qarshisi. Yolg‘on odatda noto‘g‘riligi ayon 
bo‘lgan tasavvurlarni bila turib haqiqat darajasiga ko‘tarish sifatida tushuniladi.
Yolg‘on kundalik va ijtimoiy hayotda keng tarqalgan bo‘lib, odamlar o‘zaro 
aloqa qiluvchi hamma joyda uchraydi; u individlar va ijtimoiy guruhlar 
manfaatlarining «uchrashuvi» yuz beradigan har qanday insoniy munosabatlar 
funksiyasidir. Gap yolg‘on mavjud yoki mavjud emasligida emas (oddiy hayot 
tajribasi uning mavjudligidan dalolat beradi), balki har bir muayyan holda uning 
ulushi qanchaligidadir.
Yanglishish – o‘z predmeti bilan mushtarak bo‘lmagan, unga mos 
kelmaydigan bilim. Haqiqat yoyilishi va teranlashuvining barcha bosqichlarida 
uning doimiy va zaruriy hamrohi yanglishishdir.
Yanglishishlar haqiqatning tagiga etishni qiyinlashtiradi, biroq ular 
muqarrardir, bilishning haqiqat sari harakatining zaruriy unsuri, mazkur 
jarayonning mumkin bo‘lgan shakllaridan biridir. Masalan, moddalar haqidagi fan 
– kimyoning shakllanishi «ulkan yanglishish» - alximiya shaklida yuz bergan.
YAnglishishlar o‘z shakllariga ko‘ra rang-barangdir. Ilmiy va noilmiy, 
empirik va nazariy, diniy va falsafiy yanglishishlarni farqlash lozim. Xususan, 
falsafiy yanglishishlar orasida empirizm, ratsionalizm, sofistika, eklektika, 
dogmatizm va relyativizm mavjud.
Yanglishishni yolg‘ondan – haqiqatni g‘arazli maqsadlarda ataylab buzib 
ko‘rsatish va bu bilan bog‘liq bo‘lgan soxta bilim berish, dezinformatsiyadan 

---

farqlash lozim. Yanglishish bilim xususiyati bo‘lsa, xato – individning inson 
faoliyati muayyan jabhasidagi noto‘g‘ri harakatlari natijasidir: hisoblashdagi, 
siyosatdagi, turmushdagi xatolar va h.k. Mantiqiy xatolar – (formal yoki dialektik) 
mantiq tamoyillari va qoidalarini buzish va predmetni, ishlarning asl holatini 
bilmaslik bilan belgilanuvchi haqiqiy xatolar farqlanadi.
Haqiqat bilishning mezonidir. Inson amaliy faoliyati haqiqatni aniqlashga 
yo‘naltirilgan. Biroq haqiqat yolg‘on bilan yonma-yon turadi. Yolg‘on inson 
hayotining tarkibiy qismi sifatida amal qiladi.
Amaliyot va bilishning rivojlanishi u yoki bu yanglishishlar ertami, kechmi 
bartaraf etilishi: yo sahnadan tushishi (masalan, «abadiy dvigatel» haqidagi 
ta’limot kabi), yo haqiqiy bilimga aylanishi (alximiyaning kimyoga aylanishi)ni 
ko‘rsatadi. Yanglishishlarni yuzaga keltirgan ijtimoiy sharoitlarni o‘zgartirish va 
takomillashtirish, ijtimoiy-tarixiy amaliyotning etukligi, bilimning rivojlanishi va 
teranlashuvi yanglishishlarni bartaraf etishning muhim omillaridir. Bu esa borliqqa 
nisbatan apologetik (himoyalovchi-oqlovchi) yondashuvni emas, balki konstruktiv-
tanqidiy yondashuvni, «sinovlar va xatolar» metodini amalga oshirishni taqozo 
etadi. 

---

6. Falsafa. Mamashokirov S. Tahriri ostida. -T.: Sharq, 2005.
7. Falsafa. Axmedova M. Tahriri ostida.-T.: UFMJ, 2006.
8. Shermuxamedova N.A. Falsafa.-T.: Noshir, 2012. -1207 b.
9. Shermuxamedova N.A. Gnoseologiya-bilish nazariyasi.-T.: Noshir, 2009.
10. Shermuxamedova N.A. Borliq va rivojlanish falsafasi.-T.: Noshir, 2013 , 720 b
11. Shermuxamedova N.A. Falsafaga kirish.-T.: Noshir, 2012. 320 b.
12. Shermuxamedova N.A. Inson falsafasi.T.: Noshir, 2017
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 
1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. T.: O‘zbekiston, 2016. 53b 
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
quramiz. T.: O‘zbekiston, 2017 484 b 
3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. T.: 2017. 28 b. 
4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. 2-nashr –T.: Ma’naviyat,
2015, 176 b. 
5. Karimov I.A. Asarlar tuplami. 1-24 jildlar.- T.: O`zbekiston, 1996-2016.