Bioelektrogenez. Elektro’tkazuvchanlik ionlarning muvozanat potensiali, membrananing stasiolar

Rang ko’rish - ko’zning to’lqin uzunligi turlicha bo’lgan yorug’likni sezish
qobiliyatiga aytiladi. Ma’lumui, odam ko’zi 302-950 mmk atrofidagi yorug’lik
nurlarini sezadi va idrok eta oladi. Rang ko’rish, uch komponentli nazariyaga
ko’ra, yutish maksimumlari 445 nm, 535 nm va 670 nm sohalar bilan
xarakterlanadigan, rodopsinlarga ega uch tip kolbachalar mavjudligi bilan
shartlangan. Rodopsinlar tomonidan yorug’likning yutilishi, kolbachalarda
potentsial paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Ranglar va ular orqali tasvirning qabul
qilinishi, to’r pardadagi kolbachalargina emas, balki butun bir ko’rish analizatori
faoliyatidir.
Kolbacha hujayralari pigmenti tarkibida ham rodopsin kabi II-tsis-retinal
mavjud bo’lib, bu pigmentning oqsilli qismi boshqacha strukturaga ega va shu
tufayli yodopsin deb ataladi. Odamning kolbacha hujayralari yutilish
maksimumlari to’lqin uzunligi 445, 535 va 570 nm ga teng yodopsinlardan tashkil
topgan va bu uch komponentli rang sezish nazariyasiga asos qilib olingan.
Yodopsin oqsil strukturasidagi izdan chiqish holatlari organizmda ko’rish apparati
faoliyatida turli xil patologiyalarning kelib chiqishiga olib keladi. Masalan,
daltonizm kasalligida yodopsin oqsillarning sintezlanishi buziladi va ko’z qizil
hamda yashil ranglarni ajratish qobiliyatini yo’qotadi.
Yorug’lik nuri, spektral xossalar bilan xarakterlanib, ko’rish pigmentlari,
masalan, rodopsin, nur energiyasining qamrovchilaridir. Nur yutish evaziga
ularning elektronli qo’zg’algan holatga o’tish qobiliyati ko’rish signalining paydo
bo’lishini ta’minlovchi jarayonlar zanjirini boshlab beradigan triggerlik xossasini
shartlaydi.
Fotoretseptsiyaning umumiy reaktsiyasini, quyidagi ko’rinishda tasvirlash
mumkin: Rodopsin + yorug’lik ––– nerv impulsi
Ko’rish pigmentlarining yutish spektrlari, ko’rish retseptsiyasining ta’sir
spektrlariga mos tushadi. Yorug’likka sezgir hujayralar, kuchaytirish koeffitsenti
105 - 106 bilan xarakterlanadi. Yorug’lik kvanti, rodopsin orqali, nerv impulsi
paydo bo’lishining asosida yotuvchi, ionlarning membrana orqali yuzaga
keladigan kuchli oqimni boshlab beradi. Energetik nuqtai nazardan, fotoretseptsiya
yuksak endergonik jarayon hisoblanadi.
To’r parda fotoretseptorlari ko’p qavatli hujayralardan tashkil topgan.
Pigmentli epiteliyda hosil bo’ladigan tasvir, kirish signali vazifasini bajaradi.
Chiqish signali esa ko’rish nervida impulslar bilan kodlangan, neytral tasvirdir.
Fotoretseptor hujayralar tayoqcha va kolbachalar molekulyar fotoretseptor
strukturalarini o’z ichiga olgan, parallel disklarning ketma-ketligidan iborat,
cho’ziq shakldagi qurilmadir. Disklar qalinligi, taxminan 12-15 nm, ular orasidagi
masofa esa 14-16 nm ni tashkil etadi. Kolbachalar rangli ko’rishni ta’minlasa,
tayoqchalar kuchsiz yoritilganlikdan ta’sirlanadi.
To’r pardadagi hujayralararo sinaptik kontaktlar mavjud. Gorizontal
hujayralar qo’shni retseptorlarni bir-biri bilan bog’lab, informatsiyaning lateral
yo’nalishdagi o’tkazilishini ta’minlasa, bipolyar hujayralar informatsiyaning ichki
sinaptik qatlamga o’tkazilishini ta’minlaydi. Ganglioz hujayraning xar biri
cheklangan sondagi fotoretseptor hujayralardan informatsiya oladi. Ko’rish
pigmentlari lipoxromoproteidlar, ya’ni oqsil, lipid hamda xromofor retinaldan
iborat kompleksdir.