Biofizika kitob yangisi 2013. doc

ω
⋅
Ι
=
A
(1.22) 
Bunda 
Ι
- inersiya momenti,
ω
- burchak tezlik. 
Massasi 70 kg bo’lgan odam 5 km/soat tezlik bilan yurganda quvvatini 60 Vt 
ga oshiradi. Tezlik ortishi bilan bu quvvat yana ortadi, ya’ni 7 km/soat bo’lganda 
200 Vt bo’ladi. Velosipedchi 9 km/soat tezlikda 30 Vt, 18 km/soat tezlikda 120 Vt 
quvvatga ega bo’ladi. Ko’chish bo’lmaganda ish 0 ga teng, lekin muskullar 
toliqishi ish bajarishdan dalolat beradi. Bunday ish muskullar statik ishi deyiladi. 
Odam bajargan ish ergometrlarda (veloergometrlar) bilan o’lchanadi. Jism 
gorizontal tekislikda o’zgarmas tezlik bilan harakat qilayotganda ish havo 
qarshiligi va ishqalanish kuchini yengishga sarflanadi. Chopish paytida 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

31
ishqalanishning ta’siri kichik, lekin chopishda ko’p energiya sarflanadi. Energiya 
yuguruvchining yuqoriga va pastga harakatiga, yerdan oyoqlar bilan itarilishga, 
issiqlik chiqarishga sarf bo’ladi. Bundan tashqari oyoqlarning massasi yuguruvchi 
massasining 50% tashkil qilib, u doimiy tezlashib, tormozlanib turadi. Shu sababli 
oyoqlar muskullari bajargan ish katta bo’lib, u 
2
2
ϑ
m
d
F
A
=
⋅
=
(1.23) 
formula bilan aniqlanadi. Bunda F - muskul kuchi, d - muskulning ish baja-
rishga mos masofasi, m - oyoq massasi.
Agarda odam binoning to’rtinchi qavatidan pastga tushib ketsa, halok bo’lishi 
yoki majruh bo’lishi mumkin. Lekin shu balandlikdan sichqon, suvarak yoki 
mayda hashoratlar tushib ketsa, ularga hyech narsa bo’lmasligi mumkin. Bunga 
sabab bu mayda jonivorlar yuzasining hajmiga nisbatan kichik bo’lishidadir. Jism 
yoki hayvon havoda pastga tushishida havo qarshiligi uning tezligining oshishiga 
qarshilik ko’rsatadi. Jismni pastga tortuvchi kuchga tortish kuchi deyiladi. U esa 
jism massasiga proporsionaldir. Havoning qarshilik kuchi, tezlik va og’irlik 
kuchiga qarama-qarshi yo’nalgandir. Jism tushishida uning tezligi bu ikki kuchlar 
tenglashguncha oshib boradi. Shu vaqtdan boshlab, jism o’zgarmas tezlik bilan 
tusha boshlaydi. Erkin tushishning maksimal tezligi chegara tezlik deyiladi.
Yuzaning hajmga nisbati qanchalik katta bo’lsa, chegara tezlik shunchalik 
kichik bo’ladi. Odam uchun chegara tezlik 65 m/s, agar odam shar shaklida 
bo’lganda edi, uning chegara tezligi 105 m/s bo’lar edi. Hashoratlar va mayda 
jonivorlar uchun esa chegara tezlik bir necha m/s ga teng.
Shu sababli hashorat va mayda hayvonlar balandlikdan tushganda ko’p 
jarohat olmaydi.
Demak, chopuvchi tezligi uning o’lchamiga bog’liq emas. Bu hamma 
hayvonlar uchun ham o’rinlidir. Odamlar yomon chopuvchilardir, chunki ular-ning 
harakatini oyoqlarida to’plangan muskullar bajaradi. Odamning yarim massasi esa 
oyoqda. Shu sababli eng chopqir jonivorlar oyoqlari ingichka bo’lib, asosiy 
muskullari gavdada joylashgan. Masalan, straus 23 m/s, bo’ri va quyon 18 m/s, 
odam 11 m/s chopish tezligiga ega. Katta mushuklarning oyoqlari baquvvat, shu 
sababli ular tez chopishga emas, balki sakrashga mo’ljallangan. Ular o’ljani sakrab 
ushlaydi. Arslon o’zining o’ljasini bir tashlanishda ushlay olmasa, u yugurmasdan 
yana kutadi. Quyidagi rasmda suyak va uning komponentalari uchun deformasiya 
va kuchlanish orasidagi bog’lanish keltirilgan 
ε
σ
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

32
1.17 - rasm. Ba’zi moddalar uchun kuchlanish va deformasiya orasidagi