Biofizika kitob yangisi 2013. doc

E
1 
L 
F
B 
L
c 
T 
4 
A
3
2
1 
ϑ  
F 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

35
1.22-rasm. Muskulning mexanik modellari.1-Xill modeli, 2-Foygt modeli, 3- 
Maksvell modeli 4-Foygt-Maksvell modeli
Keyinchalik muskulning qovushoq elastik xossalarini o’rganish natijasida 
oldingi elastik elementlarga parallel bo’lgan yana bir elastik element mavjudligi 
haqidagi xulosa chiqarildi. Bunday tizimni Foygt modeli va Maksvell modeli bilan 
tushuntirishga urinishgan. Foygt modeli elastik element va unga parallel bo’lgan 
qovushqoq dempferdan iborat bo’lsa, Maksvell modelida bu elementlar ketma-ket 
ulangan. Biroq, keyinchalik Foygt va Maksvell modellarining kombinasiyasidan 
foydalana boshlashdi. 
Xill modeli bo’yicha tinch holatdagi muskul uchun quyidagi bog’lanishdan 
foydalansa bo’ladi: 
)
(
0
0
ε
λ
ε
σ
σ
λ
ε
σ
⋅
+
=
+
⋅
E
o
(1.25) 
Bunda 
0
σ
λ
, 
0
E
, 
0
ε
λ
lar 
ε
ning funksiyalari, 
−
ε
nisbiy deformasiya, 
−
σ
mexanik 
kuchlanish. 
c
1
0
≤
σ
λ
,
Па
E
5
0
10
~
,
c
5
1
0
÷
≤
ε
λ
Faol muskul uchun qovushqoq element o’rniga qisqaruvchi element kiritiladi. 
(1.22-rasm). Qisqaruvchi element qovushqoqlikka ega va muskul uyg’otilganda 
AV nuqtalar orasida 
c
l
masofaga bog’liq bo’lgan 
c
F
kuchni hosil qiladi. Muskul 
faolligi darajasini 
)
(t
γ
parametr bilan aniqlasa bo’ladi, uning fizik ma’nosi 
mexanokimyoviy reaksiyada Ca
2+
ionlari konsentrasiyasi bilan bog’liqdir. Unda 
ushbu model uchun 
;
2
1
σ
σ
σ
+
=
;
)
(
1
1
∆
=
∆
−
=
η
ε
σ
E
ε
σ
2
2
E
=
;
o
o
l
l
l
−
=
ε
;
oc
oc
c
l
l
l
−
=
∆
o
=
σ
bo’lganda 
o
=
γ
,
,
o
l
l
=
oc
c
l
l
=
va (1.25) tenglama quyidagi ko’rinishni oladi: 
f
E
+
⋅
+
=
+
]
)
(
)[
(
)
(
ε
γ
λ
ε
γ
σ
σ
γ
λ
ε
σ
(1.26) 
*
γ
γ
<
da (
−
*
γ
reaksiya kechishi uchun bo’sag’a konsentrasiyasi) 
o
σ
σ
λ
λ
=
, 
,
o
E
E
=
,
o
ε
ε
λ
λ
=
o
f
=
bo’ladi va (1.26) tenglama (1.25) bilan bir xil bo’ladi. 
*
γ
γ
>
va
const
=
γ
bo’lsa, muskulning tetanus holatiga mos keladi 
)
,
(
∆
=
∞
γ
C
c
F
F
va 
(1.26) tenglama quyidagi ko’rinishni oladi: 



 +
=
+
∞
∞
∞
~
0
~
0
)
(
)
(
)
(
ε
γ
λ
ε
γ
σ
σ
γ
λ
ε
σ
E
(1.27) 
Bunda 
,....)
(
/
)
,
(
~
y
E
y
F
c
∞
∞
∆
+
=
ε
ε
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

36
Tajriba natijalariga ko’ra, faollashtirishning optimal chastotasida 
,
5
,
0 c
≈
∞
σ
λ
;
1c
≈
∞
ε
λ
;
10
~
6
Па
E
∞
+
2
Ca
bo’sag’a konsentrasiyasi 
л
моль
7
10
−
. 
tenglama yordamida muskul qisqarishlarini to’la xarakterlash uchun Xill 
tenglamasida tezlikni 
∆
ning hosilasi deb olish kerak. 
Yuqorida ko’rib o’tilgan modellarning quyidagi kamchiliklari mavjud: a) ular 
bir o’lchamli; b) muskul qovushqoq elastik jism sifatida qaralganda qisqarayotgan 
muskul bilan bunday jism termodinamikasida farq borligi hisobga olinmagan; s) 
tenglamalardagi munosabatlar faqat bitta muskul uchun to’g’ri. 
Xill tenglamasidan faydalanib, muskullar qisqarish paytida bajariladigan ishni 
oson topish mumkin.
)
/(
)
(
max
a
F
F
F
t
bF
t
FV
A
+
−
⋅
=
⋅
=
(1.28) 
Ishning muskul kuchi F ga bog’liqligi murakkab bo’lib, 
F
F
max
=
va F=0
)
(
max
F
F
b
dt
dA
−
=
(1.29) 
bo’lganda ish A=0 bo’ladi va 
(
)
[
]
a
a
a
F
F
−
+
=
2
1
max
bo’lsa ish maksimal 
qiymatga erishadi. Muskul kuchi vaqtga bog’liq bo’lmagan deb olinganda skelet 
muskullarining quvvati ularning kuchlanishiga proporsional deb qarash mumkin. 
Sut emizuvchilar harakati davomida skelet suyaklariga gravitasiya 
kuchlaridan tashqari tezlanish yoki tormozlanish paytida paydo bo’ladigan kuchlar 
ham tasir etadi. 
XX asrning 70-80 yillarida R.Aleksandr tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlarda 
oyoqning suyaklariga maksimal kuchlanishi chopayotgan kenguruda, sakrayotgan 
itda, tez harakatlanayotgan kiyikda, ho’kizda va filda aniqlangan. Bu hayvonlar 
massasi 7 dan 2500 kg gacha bo’lib, 350 marotaba farq qilsa xam, maksimal 
kuchlanishlar kam farq qilgan: 50 dan 150 
2
/ m
MH
gacha. Bivenerli tadqiqotlarida 
massasi 0,1 kg bo’lgan burunduk va olmaxon uchun oyok suyaklarida maksimal 
kuchlanish 58 dan 86
2
/ m
МH
gacha bo’lgani aniqlangan. 
Bundan, shunday xulosaga kelamizki, massalari 25000 marta farq qiladigan 
hayvonlar uchun suyaklarga to’g’ri keladigan mexanik kuchlanish sezilarli 
darajada farq qilmaydi va suyaklar mustahkamlik chegarasi bilan taqqoslanarli 
qiymatlarga egadir. Hayvonlar massasiga bog’liq bo’lmagan holda maksimal 
kuchlanishda naysimon suyaklarning nisbiy deformasiyasi 0,2-0,3% dan oshmaydi. 
(1.2-jadval). 
Naysimon suyaklar siqilishda nisbiy deformasiyaning maksimal qiymatlari 
1.2-jadval
Hayvonlar 
Suyaklar 
Harakat turi 
Nisbiy 
deformasiya 
Mustahkaml
ik zahirasi 
Ot 
It 
G’oz 
Xo’roz 
Katta boldir 
Yelka 
Tirsak 
Katta boldir 
Sakrab chopish 
Sakrab chopish 
Uchish 
Qanotini qoqish 
0,32 
0,21 
0,28 
0,21 
2,1 
3,2 
2,4 
3,2 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

37
Qo’y 
Indyuk 
Bilak 
Katta boldir 
Sakrab chopish 
Yugurish
0,23 
0,235 
3,0 
2,9 
Hayvonlar hamda odam tayanch-harakat tizimining faoliyatini chuqurroq 
o’rganish 
suyaklarning, 
muskullar, 
bug’in, 
paylarning 
xavfsiz 
ishlash 
mexanizmlarini, biomexanik tizimlar mustahkamlik chegarasini aniqlash, qishloq 
xo’jaligi va veterinariya tibbiyotini asosiy masalalarini yechish imkonini beradi.