Mavzu: Biologik to’qimalarming mexanik xossalarini o’rganish. Biologik to’qimalarning mexanik modellari

Mavzu: Biologik to’qimalarming mexanik xossalarini o’rganish. Biologik 

to’qimalarning mexanik modellari. Qattiq jismlarning Yung modulini 

egilish metodi bilan aniqlash 

Ishdan maqsad: Qattiq jismlarni (sterjenning) Yung modulini (elastiklik modulini) 
egilish deformatsiyasi metodi bilan aniqlashni o‘rganish. 


Kerakli asboblar: Yung modulini aniqlash qurilmasi: 1-tekshiriluvchi sterjen 
(yog‘och), 2-shtangensirkul, 3-0,5 kg li toshlar (4 ta), 4-ikkita tayanch prizmadan va 
uning markaziga o’rnatilgan shtangentsirkuldan iborat sitema va 5-masshtabli lineyka 


Nazariy qism 
“Deformutsiya” deb tashqi kuch ta’sirida qattiq jism zarralarining bir – biriga 
nisbatan vaziyatli o‘zgarishi tushuniladi. Tashqi kuch ta’sirida qattiq jismning shakli va 
hajmi o‘zgarishiga deformatsiya deyladi. Deformatsiya elastik va plastik bo‘ladi. Elastik 

 
2 

deformatsiya deb, tashqi kuch olib tashlanganda, jism avvalgi shakli va o‘lchamini 

Deformatsiya hosil qiluvchi P kuchni shu kuch ta’sir etayotgan ko‘ndalang kesim 

yuzasi S ga nisbatan deformatsiya kuchlanganligi deyladi, ya’ni, 

kuchlanganlik (birligi SI sistemasida N/m

2
=Pa). Nisbatan kichik kuchlar 

ta’sir etganda, deformatsiya elastiklik xarakteriga ega bo‘ladi. Bu holda nisbiy 

deformatsiya kuchlanganlikka to‘g‘ri proportsional bo‘ladi va Guk qonuni deyladi. 

Bu yerda E – elastiklik moduli yoki Yung moduli. Bundan : 

(4) 
(1) dagi

qiymatni va (2) dagi

 qiymatni (4) dagi kattaliklarning o‘rniga 
qo‘ysak 

hosil bo‘ladi. 

Elastik moduli birligi SI sistemasida [E]=[N/m
]=[Pa] bilan o‘lchanadi.


Yung modulining fizik ma’nosi: 
Elastiklik moduli materialning cho'zilishga 
(siqilishga) qarshilik ko'rsata olish xususiyatini 
bildiradi va kuchlanish o'lchamlarida (т\м
2
да ) ifodalanadi. 
Yung moduli son jihatidan jismga qo‘yilgan 
kuchlanganlikka tengki, u jism uzunligini ikki 
marta uzaytiradi, ya’ni,
bo‘ladi.
- kuchlanishning 
– nisbiy deformatsiyaga 
bog‘lanishini ko‘rib chiqaylik (1 rasm) 
ham proportsional ravishda elastiklik chegarasigacha 

oshib 
boradi. (OA qism) Jism deformatsiya ta’sirida hali elastiklik hususiyatini yo‘qotmagan 

bo‘lsa, bunda hosil bo‘lgan eng katta mexanik kuchlanishga elastiklik chegarasi 

deyiladi. 

Bu chegaradan keyingi mexanik kuchlanishni o‘sishida deformatsiya plastik 
xarakterga ega va Guk qonuniga bo‘ysunmaydi. Kuchlanishni mustahkamlik chegarasidan 
B
cheg

oshsa (B nuqta) jism buziladi. Yuqori mustahkamlik chegarasi ega bo‘lgan jismlar 

elastik jismlardir (metallar). Mo’rt jismlarning (cho‘yan, shisha, muz) elastiklik chegarasi 
1-rasm. Elastiklik chegarasi 

 
4 

kichik bo‘ladi. Jismning mexanik xossalari temperaturaga bog‘liq. Temperatura ortishi 

bilan jismning plastikligi ortadi, temperatura kamayishi bilan mo‘rtligi oshadi.

Organizm to‘qimalarining mexanik hossalari ularning tuzilishiga va tabiatiga 
bog‘liq. Suyakning biriktiruvchi asosidagi to’qima suyakka elastiklik bersa, undagi fosfor 
va kalsiyning asosga shimiluvchi tuzlari – qattiq va puxta qiladi. Suyak tuzilishini 
shakllanishi tashqaridan qo‘yiladigan yukka moslashgan bo‘ladi.
Yumshoq to‘qimalar asosan oqsil polimerlardan tuzilgan bo‘lib, yuqori elastikligi va 
yopishqoqligi bilan farq qiladi. Bu xususiyat deformatsiyaning oshishiga olib keladi. 
Bunday jismlar elastomerlar deyiladi, ular Guk qonuniga bo‘ysinmaydi.
Bu amaliy ishdan maqsad, egilish metodi bilan sterjinning elastiklik modulini 
aniqlash. Sterjen qattiq tayanchga o‘rnatilib, uninig o‘rtasiga ma’lum og‘irlikka ega 
bo‘lgan toshlar yuklatiladi. (2-rasm). Toshlar kuchi sifatida ishlatiladi va uning ta’sirida 
egilish deformatsiyasi ro‘y beradi. Bu holda deformatsiya kattaligi λ “egilish o‘qi” bilan, 
ya’ni sterjenga ta’sir etuvchi kuchning qo‘yilish nuqtasi siljiydigan masofa bilan 
xarakterlanadi. Egilish o‘qi quyidagi formula bilan aniqlanadi: