Biofizika kitob yangisi 2013. doc

§ 2.4. Shovqin va uning veterinariyadagi roli 
 
Biologik akustikada shovqin deb har qanday qabul qilishga qiyin va asabni 
buzuvchi tovushlarga aytiladi.
XXI – asrda texnikaning rivojlanishi shovqinlarning ko’payishiga, ya’ni odam 
va hayvonlar uchun noqulay sharoitlarga olib keladi. Hozirgi vaqtda xalq 
xo’jaligining hamma sohalarida, shu bilan birga qishloq xo’jaligi sohalarida ham 
ortiqcha tovush shovqinlarining mavjudligi hyech kimga sir emas. Shu sababli 
shovqinni o’rganish va uning oldini olish muammolari bilan turli kasb egalari 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

48
shug’ullanmoqda (Masalan: tibbiyot xodimlari, veterinarlar, zootexniklar, 
ruhshunoslar, fiziklar, biofiziklar, xuquqshunos va boshqalar). 
Ko’plab tajribalarga asosan normal hayot uchun shovqin ma’lum bir normada 
bo’lishi zarur ekanligi aniqlangan. Masalan: normal uxlash yoki aqliy mexnat 
uchun shovqin 30 DB dan oshmasligi kerak. Ko’pchilik korxonalarda shovqin 55 
DB dan oshmasligi kerakligi aniqlab qo’yilgan. Bu sanitariya- gigiyena 
normalariga mos keladi.
Intensivligi normadan yuqori bo’lgan shovqinlargina salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Tabiatda mavjud bo’lgan kuchsiz shovqinlar odam va hayvonlar uchun ijobiy ta’sir 
ham ko’rsatadi. Kuchli shovqinlar avvalam bor yuqori chastotaga sezgir bo’lgan 
to’qimalarni ishdan chiqaradi.
110 DB bo’lgan shovqinning qisqa vaqt davomida ta’siri eshitish sezgirligini 
10 – 15% ga kamaytirishi mumkin. Ayniqsa, eshitish sezgirligi pasayishi 
traktorchilarda kuzatiladi. Uzoq vaqt shovqin ta’siri eshitish tolasi to’qimalarini 
ishdan chiqaradi. Shovqinning ta’siri asabga ham ta’sir qiladi. Kuchli shovqin 
qonning aylanishiga, ichki organlarning ishlashiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Sigirlar bilan o’tkazilgan maxsus tajribalar shovqin ta’sirida ularda qon aylanishida 
va tanada issiqlik almashinuvining ham bo’zilishiga olib kelgani aniqlangan.
Bu mollarni normal holga keltirish uchun gormonal dorilar bilan 18 kun 
davomida davolashga to’g’ri kelgan.
Shovqin, ayniqsa, ona cho’chqalarga kuchli ta’sir ko’rsatar ekan. Masalan; 70 
– 80 DB shovqin ularda sut hosil bo’lishini to’xtatadi va 2 soatdan so’ng yana sut 
paydo bo’ladi. Kuchli shovqinlar esa sut hosil bo’lishni umuman to’xtatishi 
mumkin. Parrandachilik fermalarida 90 – 100 DB shovqin tovuqlarning fiziologik 
holatini o’zgartiradi va ularning massasining kamayishiga olib keladi hamda 
tuxum qo’yishini kamaytiradi. 
Chastotasi 3 Gs, quvvati 1 Vt bo’lgan infratovushni 100 km masofada ham 
sezish mumkin. Yadro quroli portlashi natijasida hosil bo’lgan infratovush butun 
yer shariga tarqaladi. Uning to’lqin uzunligi katta bo’lganligi sababli daraxt va 
binolarni aylanib o’tishi yoki katta qattiq jismlarni rezonans holga keltirib yangi 
infratovushlar hosil qilishi mumkin. Shu sababli infratovushdan amalda 
himoyalanib bo’lmaydi. 
Infratovushning biologik ta’siri haqida ko’p ma’lumotlar yo’q. Infratovush 
eshitilmagani uchun uzoq vaqt uning biologik ta’siri o’rganilmadi, lekin Marsel 
elektroakustika laboratoriyasi olimi Gavroning kuzatuvlari shuni ko’rsatdiki, 
laboratoriya binolaridan birida kuchli ventilyatorning ishlashi binodagi 
xodimlarning charchoq, bosh og’rig’i, holsizlanish holatiga olib kelishi kuzatilgan.
Ventilyator 7 Gs chastotali infratovush hosil qiladi. Maxsus o’tkazilgan 
tajribalar haqiqatdan ham infratovush vestibulyar apparatga ta’sir ko’rsatib (uning 
xususiy chastotasi 2 – 20 Gs sohaga mos keladi), xodimlarda ichki og’riq, 
harakatning buzilishi va ko’rishning pasayishiga olib kelgan. Infratovush turli 
organlarda majburiy tebranishlar yuzaga keltiradi. Har bir organ ma’lum xususiy 
tebranish chastotasiga ega. Ba’zi organlar (masalan: jigar, buyrak va boshqalar) 
xususiy tebranish xususiyatiga ega emas, lekin tashqi davriy ta’sir tufayli 
rezonanas tebranish hosil qilishi mumkin. Shifokorlarning aniqlashicha, chastota 4-
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

49
8 Gs bo’lganda qorin bo’shlig’ida xavfli rezonans bo’ladi. Ba’zi organlarning 
rezonans tebranishlari turli reseptorlarning bezovta bo’lishiga olib keladi. Bu esa 
nafas olishni yomonlashtiradi. 
Infratovush, ayniqsa, yurakka yomon ta’sir qiladi. Kuchli infratovush yurak 
to’qimalarini rezonansga keltirib, qon tomirlarining uzilishiga olib keladi. Bu narsa 
kalamushlar bilan o’tkazilgan tajribalarda isbotlangan. Chastota 7 Gs, intensivlik 
170 dB bo’lgan infratovush 20 minut davomida kalamushga ta’sir qildirilganda 
uning qon tomirlari kengayib qon quyilishi kuzatilgan. Chastotasi 7 Gs bo’lgan 
infratovush miyaga ta’sir qilsa, u ko’rish qobiliyatini pasaytiradi, hamda chanqash, 
umumiy holsizlikka olib keladi. Intensivlik 140 – 155 dB li infratovush hushdan 
ketishga, 180 dB li infratovush falajga olib kelishi mumkin.