Biofizika kitob yangisi 2013. doc

§ 8.6. Yorug’likning kvant tabiati
Elektromagnit nurlanish elektr zaryadlarining xususan, moddaning atomlari 
va molekulalari tarkibiga kiruvchi zaryadlarning tebranishi sababli paydo bo’ladi. 
Masalan, molekulalar va atomlarning tebranma va aylanma harakati-infraqizil 
nurlanishni, atomda elektronlarning muayyan ko’chishlari-ko’rinadigan va 
infraqizil nurlanishni, erkin elektronlarning tormozlanishi esa rentgen nurlanishni 
vujudga keltiradi. 
Tabiatda elektromagnit nurlanishning eng keng tarqalgan turi issiqlik 
nurlanishidir. Bu nurlanish moddaning atomlari va molekulalarining issiqlik 
harakati energiyasi hisobiga, ya’ni modda ichki energiyasi hisobiga bajariladi va 
shuning uchun nurlanayotgan jismning sovushiga olib keladi. Issiqlikdan nurlanish 
absolyut noldan boshqa har qanday haroratda bo’ladi va tutash spektrga ega. Har 
qanday jism nur chiqarish bilan birga nur ham yutadi. Shu sababli issiqlik 
muvozanati o’rinlidir. 
Jismning nur chiqarish qobiliyati Re deb (uni ba’zan energetik yorqinlik ham 
deb ataladi), jism birlik sirtining 1 sekda chiqaradigan energiya kattaligiga aytiladi. 
O’lchov birligi.






с
м
Ж
2
Har qanday haroratda o’ziga tushgan nurni to’la yutuvchi jismlarga absolyut 
qora jism deyiladi. 
Stefan–Bolsman qonuniga binoan absolyut qora jismning energetik yorqinligi 
absolyut qora jism haroratining to’rtinchi darajasiga proporsionaldir. 
Re = 
σ
T
4
(8.34) 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

182
Bunda 
σ
= 
8
10
67
,
5
−
⋅
4
2
K
м
Bт
- Stefan – Bolsman doimiysi. 
Vinning siljish qonuniga binoan to’lqin uzunligining haroratga bog’liqligi 
quyidagi formuladan aniqlanadi. 
Т
в
мах
=
λ
(8.35) 
8.12-rasm. Issiqlik nurlanishining to’lqin uzunligiga bog’lanish grafigi.λ- 
to’lqin uzunligi
λ
λ
∆
Е
- yorituvchanlikning spektral zichligi 
ya’ni harorat oshsa, to’lqin uzunlik 
λ
kamayadi. Bu yerda 
в
– Vin doimiysi.
К
м
в
⋅
⋅
=
−
12
10
28979
,
0
Vin qonuniga asosan birinchi marta quyosh harorati aniqlangan. Quyosh 
nurlanishi maksimum energiyasi 
λ
= 0,47 mkm to’lqin uzunligi mos keladi, u 
holda quyosh harorati 
K
6160
10
47
,
0
10
2898
,
0
6
2
=
⋅
⋅
=
Τ
−
−
Yer yuzasida asosiy issiqlik nurlanishi va ko’rinadigan nurlar manbai quyosh 
hisoblanadi. Yer sirtida quyosh nurlanishi intensivligi 1382 Vt/m
2
, bunga quyosh 
doimiysi deyiladi. Yer shari quyoshdan bir yilda 
24
10
84
,
3
⋅
J energiya oladi. Bu esa 
insoniyatning boshqa manbalaridan oladigan energiyasidan ancha ko’pdir. ( BMT 
ning xabarlariga ko’ra 1975 yil barcha tur ishlab chiqilgan energiyalar miqdori 
20
10
1
,
2
⋅
J ga teng).
Quyosh nurlanishi maksimumi 470 nmga to’g’ri keladi, ammo yerda quyosh 
nurini tanlab yutilishi, bu maksimumni 555 nmga siljitadi. Ko’z ham shu to’lqin 
uzunlikni yaxshi sezadi. 
Yer atmosferasi yuqori chegarasida quyosh nurlanishining intensivligi
2
4
10
4
,
8