Biofizika kitob yangisi 2013. doc

λ
ý
V
ga teng bo’ladi. Xromatik bo’lmagan 
nurlanish uchun oqim
( ) ( )
∫
=
=
=
íì
íì
ý
ý
d
Ò
r
V
ô
380
200
,
λ
λ
λ
λ
λ
(8.32) 
Eritmik nurlanish kuchi (erg/s), eritmik nurlanish (Erg/m
2
)
va boshqalarda 
aniqlanadi.
Ultrabinafщa nurlar bakterisid ta’sirida bakteriyalar halok bo’ladi. 
Organizmda immunobiologik holatning oshuvi ham bakterisid ta’sirida 
ifodalanadi.
Bakterisid ta’sir effektivligi 
( )
λ
δ
V
bog’lanish orqali aniqlanadi. Eng kuchli 
bakterisid xususiyatga 254 nmli to’lqin egadir. 200 – 380 nm diapazondan 
tashqaridagi to’lqinlar uchun bakterisid ta’sir unchalik sezilarli emas. Nurning 
bakterisid ta’sirini aniqlovchi kattalik bakterisid oqim deyiladi va baktlarda 
o’lchanadi. To’lqin uzunligi 254 nm bo’lgan 1Vt quvvatli nurlanish 1 bakt. oqim 
hosil qiladi. Boshqa to’lqin uzunlikli nurlanish 
( )
λ
δ
V
oqim hosil qiladi. Masalan, 
to’lqin uzunligi 280 nm bo’lgan nurlanish 0,6 bakt. oqim hosil qiladi.
( ) ( )
∫
=
380
200
,
λ
λ
λ
δ
δ
d
Т
r
V
Ф
(8.33) 
qolgan bakterisid qiymatlar: bakterisid nurlanish kuchi (bakt/m)da o’lchanadi. 
Bakterisid nurlanish (bakt/m
2
) 200 nmdan kichik to’lqinlarda tez yutiladi. Shu 
sababli ulardan foydalanib bo’lmaydi.
Qish oylarida va yopiq binolarda saqlanadigan qishloq xo’jalik hayvonlari 
quyosh nuriga chanqoqlik sezadi va ularda mahsuldorlik kamayadi, hamda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

180
infeksion kasalliklarga tez chalinishi mumkin. To’g’ri tanlangan sun’iy yoritish 
ana shu kamchiliklarni qisman kamaytirishi mumkin.
Infraqizil nurlar to’lqin uzunligi 760 nmdan 1 – 2 mm gacha sohani o’z ichiga 
oladi. Bu soha shartli uch qismga bo’linadi, ya’ni yaqin 
(
)
,
5
,
2
76
,
0
мкм
−
o’rta 
(
)
мкм
50
5
,
2
−
va uzoq (
мкм
2000
50
−
). Vin qonuniga binoan jism harorati qancha 
past bo’lsa, uning nurlanish to’lqin uzunligi shuncha katta bo’ladi. Quyosh 
nurlanishi spektrining IK nurlanishi (
к
Тк
6000
=
) 50% ni tashkil qilsa, cho’g’lanma 
lampa uchun IK spektr 
%
90
)
2800
(
−
=
К
Тл
ni tashkil qiladi. Xuddi shunday IK 
nurlanishni isigan o’t, odam va hayvon tanasi chiqarishi mumkin.
IK nurlarni qayd qilish uchun issiqlik va fotoelektron qabul qiluvchilardan 
foydalaniladi. Nurlagich turiga qarab IK spektr tutash yoki chiziqli bo’lishi 
mumkin. Isigan qattiq jismlar uyg’ongan gaz atomlari chiziqli spektr nurlaydi. 
Infraqizil spektroskopiya tirik hujayralarni o’rganishda qo’llaniladi. IK 
nurlanishning yutilishi va qaytish hodisalari ko’rinadigan nurlarnikidan farq qiladi. 
Masalan, suv ko’rinadigan nurni yaxshi o’tkazsa, IK nurni yutadi. Shu sababli 
yoritilgan biror jismning isishidan xabardor bo’lish uchun manba va jism o’rtasiga 
suvli kyuveta qo’yiladi.
Suv va suv bug’larining IK nurlarni kuchli yutishi bizning planetamizdagi 
issiqlik muvozanatini saqlashda muhim rol o’ynaydi. Qish vaqtida Yer 
atmosferasining IK nurlanishini kuchli yutishi yerdan kutarilayotgan issiqlikni 
saqlashda muhim rol o’ynaydi va Yerning sovib ketishiga to’sqinlik qiladi.
Xuddi shunday hodisa issiqxona effektida ham yuz beradi. Quyoshdan 
tushayotgan nur issiqxona tuprog’ini isitadi. Issigan tuproq IK nurlari nurlaydi va u 
issiqxona shisha tomonidan yutiladi va yana issiqxona ichiga qaytadi. Shunday 
qilib shisha IK nurlanishning yo’qotilishiga to’sqinlik qiladi. IK nurlar yordamida 
texnik quritishda keng qo’llanilmoqda. Masalan, bo’yalgan avtomobil, mebel, 
yonuvchi modda yoki mevalarni, ho’l donlarni quritishda qo’llanilmoqda.
IK nurlarning biologik ta’siri to’qimalarning isishi bilan aniqlanadi. 
Haroratning oshishi hujayralar aktivligini, ularning ko’payishini, almashish 
jarayonini tezlashtiradi.
IK nurlanishning hayvonlar organizmiga ta’siri terida bo’ladigan effektlardan 
boshlanadi. Hayvonlar terisi IK nurlanish uchun deyarli shaffof bo’lib, unga 2,5 – 
4 smgacha va ba’zida undan ham ko’proq kirishi mumkin. Nurlanish yutiladigan 
teri qismlari isishi natijasida u yerdagi reseptorlarni uyg’otadi. Natijada 
potensiallar farqi yuzaga keladi va markaziy nerv tizimiga borib issiqlik balansini 
boshqarishga harakat qiladi. Natijada nurlangan qismlarda qon aylanish tezlashadi 
va to’qimalarning kislorod bilan ta’minlashi yaxshilanadi. Bu esa biologik 
funksiyalarning aktivlashuviga olib keladi. Katta to’lqin uzunlikli nurlar terining 
ustki qatlamini isitadi, qisqa to’lqinlar esa teri ichkarisiga 6 – 8 sm kirishi va ichki 
organlarni isitishi mumkin. 
IK nurlanish tibbiyotda va veterinariya fizioterapiyasida keng qo’llaniladi. 
Undan bo’g’inlarni, terini, limfa tugunlarni davolashda foydalaniladi. IK nurlanish 
suv tomonidan kuchli yutilishi tufayli bug’lanish tezligini oshiradi.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

181
Natijada terining ho’l yuzasining qurishini tezlashtiradi. Bu xususiyatdan 
ekzema va sovuq urishni davolashda ishlatiladi. IK nurlar bilan davolashning 
boshqa issiqlik usullaridan farqi, bu holda issiqlik ancha ichki organlarga 
kirishidadir. Bundan tashqari, issiqlik manbai va isitiladigan jism orasida kontakt 
yo’qligi to’qimalar o’yg’onishi va ifloslanishining oldini oladi. 
IK nurlanish bilan buzoqlar saqlanadigan xonalarni isitish ham keng 
qo’llanilmoqda, chunki yangi tug’ilgan buzoqlar birlik massasiga ko’ra ko’proq 
energiya yutadi. Sun’iy isitish yangi tug’ilgan buzoqlarning tashqi sharoitga tez 
moslashuviga olib keladi. 
Shuni aytish kerakki, IK nurlanish ko’zga salbiy ta’sir ko’rsatadi, chunki ko’z 
qorachig’i va shishasimon suyuqligi IK nurlarni kuchli yutadi. Bu esa kataraktaga, 
to’r pardaning ajralishiga va boshqa ko’z kasalliklarga olib kelishi mumkin. Oxirgi 
yillarda odam va hayvonlar organlari orqali chiqariladigan nurlanishlarni 
elektrooptik usul bilan qayd qiluvchi termografiya usullar keng qo’llanilmoqda. 
To’qimalar IK nurlanishni ko’rinadigan nurlanishga qaraganda kuchsiz yutadi va 
shu sababli IK spektrga asosan ko’rinadigan nur sezmaydigan teri osti detallarni 
sezish mumkin. Teri ostidagi venalar fotosuratda yoki televizor ekranida IK nurda 
yaxshi ko’rinadi, chunki venadagi qon harorati uni o’rab turuvchi to’qimalar 
haroratidan biroz yuqori bo’ladi. Suratlar yordamida qayerlarda shamollashlar 
boshlanayotganini aniqlash mumkin. IK nurlanishni qayd qiluvchi hozirgi zamon 
qurilmalar tromboz yoki o’simtalarni aniqlashda foydalanilmoqda.