Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
V bob. BIOLOGIK TIZIMLARDA KO’ChISh XODISALARI 
 
§ 5.1. Ko’chish hodisasining fizik mohiyati va uning tenglamasi 
 
Bir jinsli bo’lmagan termodinamik tizimlarda o’ziga xos qaytmas jarayonlar, 
ya’ni energiya, massa va impulsning ko’chishi yuz beradi. Ko’chish turlariga 
issiqlik o’tkazuvchanlik (bunda energiya ko’chadi), diffuziya (massa ko’chadi) va 
ichki ishqalanish (impuls ko’chadi) kiradi. Bir jinsli muhitda ko’chish xodisasi yuz 
bermaydi. Ko’chish yuz berish uchun ma’lum shart- sharoitlar bajarilishi kerak. 
Masalan, issiqlik o’tkazuvchanlikda energiyaning ko’chishi uchun zaruriy shart 
bo’lib harorat gradiyenti hosil bo’lishi hisoblanadi. Xuddi shunday diffuziya 
paytida massaning ko’chishi uchun zichlik gradiyenti, ichki ishqalanish paytida 
impulsning ko’chishi uchun tezlik gradiyenti bo’lishi zaruriy shart hisoblanadi. 
Ushbu masala bilan chuqurroq tanishamiz. Molekulyar-kinetik nazariyaga 
asoslanib ko’chish tenglamasini chiqaramiz (rasm-5.1) 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

81
5.1-rasm. Ko’chish hodisasini ifodalovchi chizma. ΔS-ko’ndalang kesim yuzi, n-
molekulalar konsentrasiyasi. 
 
Bir o’q yo’nalishi bo’ylab umumiy molekulalarning 1/3 ta qismi, shundan 
o’ngga umumiy molekulaning 1/6 qismi, chapga 1/6 qismi xarakatlanishini 
xisobga olib, 
S
∆
yuzadan 
t
∆
vaqt birligi ichida o’tgan molekulalar sonini aniqlab 
olamiz. Vaqt birligi ichida bir tomonga asosi 
S
∆
molekulalarning o’rtacha harakat 
tezligi 
ϑ
ga teng bo’lgan to’g’ri burchakli parallelepiped hajmidagi barcha 
molekulalarning 
6
1
qismi, ya’ni 
ϑ
⋅
∆
S
n
0
6
1
ta molekula o’tadi. Bu yerda 
0
n
- hajm 
birligidagi molekulalar soni. U holda bir yo’nalishda 
S
∆
yuza orqali 
t
∆
vaqtda 
o’tgan molekulalar soni
t
S
n
n
∆
⋅
⋅
∆
=
ϑ
0
6
1
(5.1) 
Vaqt birligida bu molekulalar o’zlarining fizik xarakteristika (massa, energiya 
yoki harakat miqdori) olib o’tadi. Agar, biz fizik xarakteristikani 
ξ
deb belgilasak, 
u holda bir yo’nalishda o’tuvchi fizik xarakteristika miqdori quyidagiga teng 
bo’ladi. 
t
S
n
n
∆
⋅
⋅
∆
=
ϑ
ξ
ξ
)
(
6
1
0
(5.2) 
Faraz qilaylik, 
0
n
- konsentrasiyali gaz hajm bo’yicha turlicha va 
ξ
ham 
turlicha bo’lsin. U holda 
ξ
0
n
ham turlicha bo’ladi. 
2
0
1
0
)
(
)
(
ξ
ξ
n
n
>
bo’lsa, u holda
ϑ
ξ
ξ
ξ
ξ
ξ
t
S
n
n
n
n
n
∆
⋅
∆
−
=
−
=
∆
}
)
(
)
{(
6
1
)
(
)
(
)
(
2
0
1
0
2
0
1
0
Buning o’ng tomonini 2 
λ
ga ham ko’paytirib, ham bo’lamiz. U holda 
t
S
n
n
t
S
n
n
n
∆
⋅
∆
⋅
⋅
−
−
=
∆
⋅
∆
−
=
∆
ϑ
ξ
ξ
ξ
ξ
ξ
D
D
D
D
2
)
(
)
(
3
1
2
2
)}
(
)
{(
6
1
)
(
2
0
1
0
2
0
1
0
yoki 
x
n
n
n
∆
∆
=
−
)
(
2
)
(
)
(
0
2
0
1
0
ξ
ξ
ξ
D
(5.3) 
Bu yerda (5.3) nisbat 
ξ
0
n
kattalikning gradiyenti. 
gradient – lotinchadan – qadamlovchi, odimlovchi ma’noni anglatadi. U holda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

82
t
S
x
n
n
∆
⋅
∆
∆
∆
⋅
−
=
∆
)
(
3
1
)
(
0
ξ
ϑ
ξ
D
(5.4) 
ko’chish tenglamasini hosil qilamiz. 
ξ
- fizik kattalik ko’chish gradiyentiga teskari 
yo’nalishda bo’lgani uchun «minus» ishora qo’yiladi.