Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун

-ma’ruza. MAGMATIZM, ZILZILA VA RELYEFNING  
SHAKLLANISHI  
 
REJA: 
1.  Intruziv va effuziv magmatizm va u bilan bog’liq relyef shakllari.  
2.  Vulkan tiplari va u bilan bog’liq relyef shakllari. 
3.  Zilzila – endogen relyef hosil qiluvchi omil tariqasida. 
4.  Turkiston  tabiiy  geografik  o’lkasining  o’rta  dengiz-Alp-  Ximolay 
geosinkinal mintaqasining bir qismi. 
5.  O’zbekiston hududini seysmik rayonlashtirish. Zilzila bashoratlash 
muammosi.  
 
Geologiya kursida ta’kidlanganidek, yerning chuqur qismlarida chug’ 
xolatidagi suyuq massa – qaynoq aralashma – magma deb ataladi. Magma so’zi 
yunoncha  bo’lib,  quyuq  yog’,  hamir  degan  ma’noni  anglatadi.  Magmaning 
harorati kamida 770-800C 
0
 bo’ladi. Magmaning yuqoriga ko’tarilib, kristallanib 
qotishi  yoki  yer  yuzasiga  chiqib  qotishi  jarayonlari  magmatizm  jarayonlar, 
aslida  magmatizmning  hususiyatlari  bilan  bog’liq.  Geologiya  geografiya 
fanlarida  “magma”  deganda  yuqori  bosim  va  haroratda  hosil  bo’lgan 
murakkab  kimyoviy  tarkibga  ega  bo’lgan  alovsimon  murakkab  eritmalar 
yig’indisi  tushuniladi.  Bu  eritmalar  yana  gaz  va  bug’  eritmalari  bilan  ham 
tuyungan bo’ladi. Shuning uchun ham u yerninbg chuqur qismlarida tinch tura 
olmaydi,  doimo  biror  tomonga,  ko’pincha  bosim  kamroq  tomonga  harakat 
qiladi.  Murakkab  tarkibli  magma  yer  bag’rining  istalgan    joylarida  qotsa, 
joylashsa,  intruziv  magmatizm  deyiladi.  Magma  uchog’idan  yuqoriga  tomon 
harakat  qilayotgandi  uning  ta’sir  etuvchi  bosimning  kamayishi  tufayli  yer 
po’stlog’idaportlashlar 
hosil 
bo’ladi. 
Undagi 
gaz 
va 
uchuvchan 
komponentlarning  bir  qismi  yerdagi  yoriqlar,  boshliqlarda  harakat  qilib, 
magmaning yuqoriga qarab harakat qilishga imkon tug’diradi. Demak, intruziv 
tanalar  hosil  bo’ladiki,  bunday  qattiq  kristalli  emirilishga  bardoshli  tapalar 
geologic  vaqt  o’tishi  bilan  uning  ustidagi  chukindi  jinslar  turli  ekeogen 
jarayonlar  natijasida  emirilib,  intruziyalar  yer  ustiga  chiqib  qoladi,  yer  ustida 
hozirgi  relyefning  o’ziga  xos  shakllari  sifatida  namoyon  bo’ladi.  Ta’kidlash 
lozimki, intruziv tapalarning shakllari magmaning yopishqoqlik darajasiga, yer 
po’stida o’rnashish mexanizmiga, atrofdagi jinslar strukturasiga va intruziyalar 
paydo  bo’layotgan  joining  tektonik  tuzilishiga  bog’liq  bo’ladi.  Shu  sabali 
intruziyalarning  shakllari  turlicha  bo’ladi.  Yerning  hozirgi  shakllari  nuqtaiy 
nazaridan  intruziyalarni  morfologik  tasniflash  geomorfologlar  uchun 

---

qiziqarlidir.  Avvalo  intruziyalarni  atrof  jinslar  bilan  bo’lgan  munosabatiga 
asoslanib ikki guruhga.