Biologik måmbranalar biomembranalar vazifasi va tuzilishi

Membranalarning umumiy xossalariga suyuqlik tabiati, ko‘ndalang 
asimmetriyasi, moddalarni tanlab o‘tkazishi kiradi. Lipid qo‘shqavati suyuq 
kristallik tuzilishiga egadir. Lipid molekulalari qavat doirasida membrana yuzasiga 
parallel ravishda diffuziyalanish xossasiga ega (lateral diffuziya). Oqsil 
molekulalari ham lipid qavatida gg‘yo suzib yuradi. Membranalarda ko‘ndalang 
diffuziya cheklangan holda sodir bo‘ladi. Membranalarning ikkinchi umumiy 
xossasi komponentlarining asimmetrik joylashishidir. Jumladan periferik va 
integral oqsillar o‘zaro asimmetrik joylashgan. Plazmatik membrananing ichki 
yuzasida asosan fermentlar joylashgan bo‘lsa, membrana sirtida hujayraning 
boshqa hujayralar bilan aloqasini ta’minlovchi, tashqi signallarni qabul qiluvchi 

---

oqsillar joylashgan, faqat oqsillar emas balki fosfolipidlar molekulasi ham 
asimmetrik joylashgan. Membranalarning uchinchi muhim xususiyati – moddalarni 
tanlab o‘tkazishidir.
Moddalarning membranalar orqali o‘tkazilishi Membranalar orqali 
moddalar o‘tishining uchta usuli – oddiy diffuziya, yengillashgan diffuziya va faol 
transport usullari tafovut qilinadi.
47-rasm. Yengillashgan diffuziya
Oddiy diffuziya. H2O, CO2, O2 tipidagi kichik neytral molekulalar, 
shuningdek past molekulali gidrofob organik moddalar konsentratsiyasi ko‘p 
tomondan konsenratsiyasi past tomonga o‘tadi. Oddiy diffuziya yo‘li bilan o‘tadi, 
oddiy diffuziya usuli deb shunga aytiladi. Yengillashgan diffuziyada ham 
moddalar konsentratsiya gradiyenti tufayli, ammo maxsus membrana tashuvchi 
oqsillari (translokaza, permeaza) yordamida membranalardan o‘tadi. Bu 
oqsillarning orni gidrofil moddalarni membrananing gidrofob qatlami orqali 
o‘tkazib berishidan iborat. Bu jarayonning mexanizmi 3-rasmda ko‘rsatilgan.
Aktiv transport. Bu jarayonda oddiy va yengillashgan diffuziyadan farqli 
ravishda moddalar konsentratsiyasi past tomondan konsentratsiyasi yuqori 
tomonga ATF energiyasi sarflanishi hisobiga tashib o‘tiladi. Masalan: ko‘pgina 
mineral moddalar hujayralararo suyuqlikdan hujayraga yoki teskari tomonga 
o‘tishi, aminokislotalarning ichak bo‘shlig‘idan ichak hujayralariga o‘tishi, 
glyukozaning birlamchi siydikdan buyrak kanalchalari hujayralari orqali qonga 
o‘tishi. Aktiv transportning ikki xili tafovut qilinadi. Moddaning tashilishida 
energiya manbai ATF gidrolizida ajralgan energiya bo‘lsa, birlamchi faol transport 
deyiladi; o‘z konsentratsiyasi gradiyenti bo‘yicha harakatlanib borayotgan modda 

---

yo‘l-yo‘lakay (bir yo‘la) boshqa bir moddaning konsentratsiya gradiyentiga qarshi 
tomonga olib o‘tishi – ikkilamchi faol transport deyiladi (48-rasm).
Ba’zi mineral ionlarning faol transporti transport ATF-azalar yoki ion 
nasoslari ishtirokida ATF energiyasi hisobiga yuzaga chiqadi. Ion nasoslari olib 
o‘tilayotganda ionni tanlab turib biriktirib oladi; ATF gidrolizi energiyasi 
membrananing ikkala tomonidagi ionlar konsentratsiyasi farqining energiyasiga 
aylanadi.
ATF-azaga 3 ta Na+ionlari birikishi fermentni faollashtiradi va u ATFning 
parchalanishini katalizlaydi. Shu bilan birga fosfat qoldig‘i ATF-azaga birikadi. 
Natijada ferment konformatsiyasi o‘zgaradi: ion kanali membrananing ichki 
tomonidan yopilib tashqi tomondan ochiladi. Shu bilan birga biriktirish 
markazlarining Na+ ionlariga yaqinligi 10 marta kamayadi; Na+ ionlari fermentni 
tashlab chiqadi, fermentga esa K+ ionlari birikadi, K+ ionlari fermentni shu tariqa 
o‘zgartiradiki, fosfat qoldig‘i gidrolitik yo‘l bilan fermentdan ajralib ketadi. 
Natijada konformatsiyasi yana o‘zgarib qoladi, ion kanali tashqi tomonidan 
yopilib, ichki tomondan ochiladi. K+ionlariga yaqinlik kamayib, ular sitozolga 
ajralib chiqadi. Nasosning to‘la bir siklidagi ishi tufayli hujayralar orasidagi 
moddaga uchta Na+ioni, teskari tomonga ikkita K+ 177 ioni o‘tadi. Natriy-kaliy 
nasosi organizmdagi barcha hujayralar sitoplazmatik membranasida mavjud. Shu 
nasosning ishi tufayli sitozol bilan hujayralararo suyuqlik o‘rtasida ionlar 
konsentratsiyalarining farqi yuzaga keladi. Na+, K+ ionlari oddiy diffuziya yo‘li 
bilan ham membranadan birmuncha o‘ta oladi. Bu konsentratsiyalar farqining 
kamayishiga olib keladi. Natriy nasosi nerv impulsini o‘tkazish uchun zarur 
bo‘lgan ionlar konsentratsiyasi gradiyentini yuzaga keltirishi hamda Na+ va K+ 
ionlaridan tashqari yana boshqa moddalarni ham membrana orqali o‘tkazishda 
ishtirok etadi (simport, atiport yo‘li bilan).

---