Bioneorganik birikmalar

UH₃
magniy metil xlordimetilfosfin
yodid

Metall - organik birikmalar
D. I. Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarni ko‘pi metallar bo‘lgani uchun, element-organik birikmalarining asosiy qismini metall-organik birikmalar tashkil etadi. Davriy sistemaning I gruppa metali bo‘lgan Li, Na, Си, II gruppa metali Zn, Mg, Hg, III gruppadan A1 ning, IV gruppa metallaridan Sn, Pb ning hamda oraliq metallarning (Fe, Cr, Co, Ni, Pd, Pt) organik birikmalari ko‘plab olingan bo‘lib, quyida katta amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan metallarning organik birikmalari bilan tanishamiz.
Magniy-organik birikmalar. Magniy - organik birikmalar galoid alkillarning suvsizlantirilgan (absolut) efirdagi eritmasiga magniy metali ta’sir ettirib olinadi: RX + Mg > R - MgX
Bu reaksiyani birinchi bo‘lib 1861-yilda fransuz kimyogari F. Grinyar ochgan, shu sababli uni Grinyar reaksiyasi deb ata- lib, hosil qilingan magniy-organik birikmani Grinyar reaktivi deb ataladi.
Grinyar reaktivi eritmasida aralash va sof magniy-organik birikmalar muvozanat holatda bo‘lib, bu muvozanat reaksiya- ning tabiatiga qarab u yoki bu tomonga siljigan bo‘ladi:
2R - MgX <=> R - Mg - R + MgX₂ <=> R₂Mg • MgX₂
Odatda, Grinyar reaktivi bilan olib boriladigan reaksiyalarda Grinyar reaktivi aralash R—MgX ko‘rinishda yoziladi, chunki bu shakl reaktivda ko‘p miqdorda boMadi.
Grinyar reaktivi ko‘pgina moddalarni sintez qilishda foydala- niladi. Odatda, hosil qilingan magniy-organik birikma efirdan aj- ratib o‘tirilmaydi, chunki uning reaksiyaga kirishish xususiyatiga etiming ta’siri bolmaydi. Tarkibida harakatchan vodorod bo‘lgan moddalar (spirtlar, suv, aminlar va hokazo) magniy-organik birikmalar bilan o‘rin alma- shinish reaksiyasiga kirishadi va reaksiya natijasida alkanlar hosil bo‘ladi:

HOH + R

C₂H₅0

H + R

MgX > R - H + HO - MgX
MgX » R - H + C₂H₅0 - MgX

CH₃ -NHH + R-MgX »R - H + CH₃ - NH - MgX
Agar reaksiyada CH₃MgI dan foydalanilsa, metan gazi hosil bo‘ladi. Reaksiya natijasida ajralib chiqqan metanning hajmini oichab, tekshirilayotgan modda tarkibidagi faol vodorodni miqdoriy jihatdan aniqlash mumkin (Chugayev — Serevitinov usuli). Magniy-organik birikmalari (Grinyar reaktivi) qutblangan qo‘sh va uch bog‘li birikmalar bilan oson birikish reaksiyasiga kirishadi:
R¹ 8₊^ 8-8+