Bioneorganik birikmalar

Kremniyli organik birikmalar
Davriy sistemada kremniy bilan uglerod bitta gruppada joylashgan bo‘lsa ham, ulaming birikmalari orasida farq mavjud. Bu, ayniqsa kremniyning organik hosilalariga tegishlidir.
Silanlar — SiH₄, Si₂H₆ kremniyning vodorod bilan hosil qilgan birikmalari bo‘lib, ular tuzilishiga ko‘ra alkanlarga o‘x- shash, ammo xossalari jihatidan ulardan farq qiladi. Silanlarda Si—Si bog‘i mustahkam emasligi tufayli, alkanlar kabi silan- larning soni ko‘p emas.


Metall-organik birikmalar
D.I Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarni ko’pi matallar bo’lganiu uchun, element-organikj birikmalarining asosiy qismini metal-organik birikmalar tashkil etadi. Davriy sistemaning I gruppa matali bo’lgan Li, Na, Cu, II gruppa metali Zn, Mg, Hg, III gruppadan Al ning, IV gruppa metallaridan Sn, Pb ning hamda oraliq metallarning (Fe, Cr, Co, Ni, Pd, Pt) organik birikmalari ko’plab olingan bo’lib, quyida kata amaliy ahamiyatga ega bo’lgan metallarning organic birikmalari bilan tanishamiz. D.I Mendeleyev davriy sistemasidagi elementlarni ko’pi matallar bo’lganiu uchun, element-organikj birikmalarining asosiy qismini metal-organik birikmalar tashkil etadi. Davriy sistemaning I gruppa matali bo’lgan Li, Na, Cu, II gruppa metali Zn, Mg, Hg, III gruppadan Al ning, IV gruppa metallaridan Sn, Pb ning hamda oraliq metallarning (Fe, Cr, Co, Ni, Pd, Pt) organik birikmalari ko’plab olingan bo’lib, quyida kata amaliy ahamiyatga ega bo’lgan metallarning organic birikmalari bilan tanishamiz.
Magniy-organik birikmalar. Magniy organik birikmalar galoid alkillarning suvsizlantirilgan (absolut) efirdagi eritmasiga magniy metali ta’sir ettirib olinadi:
R X+Mg R-MgX
Bu reaksiyani birinchi bo’lib 1861-yilda fransuz kimyogari F. Grinyar ochgan, shu sababli uni Grinyar reaksiyasi deb atalib, hosil qilingan magniy-organik birikmani Grinyar reaktivi deb ataladi.
Grinyer reaktivi eritmasida aralash vas sof magniy-organik birikmalar muvozanat holatda bo’lib, bu muvozanat reaksiyasining tabiatiga qarab u yoki bu tomonga siljigan bo’ladi:
2R-MgX R-Mg-R-MgX₂ R₂Mg* MgX₂
Odatda, Grinyar reaktivi bilan olib boriladigan reaksiyalarda Grinyar reaktivi aralash R—MgX ko’rinishida yoziladi, chunki bu shakl reaktivda ko’p miqdorda bo’ladi.
Grinyer reaktivi ko’pgina moddalarni sintez qilishda foydalaniladi. Odatda, hosil qilingan magniy-organik birikma efirdan ajratib o’tirilmaydi, chunki uning reksiyaga kirishish xususiyatiga efirning ta’siri bo’lmaydi.
Tarkibida harakatchan vodorod bo’lgan moddalar (spirtlar, suv, aminlar va hokazo) magniy-organik birikmalar bilan o’rin almashinish reaksiyasiga kirishadi va reaksiya natijasida alkanlar hosil bo’ladi:
H O H+R- Mg X R-H+HO-MgX
C ₂H₅O H+R –MgX R-H+C₂H₅O-MgX
C H₃-NH H+R –Mg R-H+CH₃-NH-MgX
Agar reaksiyada CH₃MgI dan foydalanilsa, metan gazi hosil bo’ladi. Reaksiya natijasida ajralib chiqqan metanning hajmini o’lchab, tekshirilayotgan modda tarkibidagi faol vadarodni miqdoriy jihatdan aniqlash mumkin (Chugayev- Serevitinov usuli).
Magniy-organik birikmalari (Grinyar reaktivi) qutblangan qo’sh va uch bog’li birikmalar bilan oson birikish reaksiyasiga kirishadi:

Grinyar reaktivining etilin oksidi, uglerod (IV) oksidi, nitril, algedit va ketonlar bilan reaksiyalari organik sintezda keng ishlatiladi. Bu reaktiv yordamida turli tuzilishga ega bo’lgan karbon kislotalar, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spitrlarni sintez qilish mumkin.

O’simlik bargaining yashil pigmenti –xlorofill molekulasida pirrol halqasi saqlagan murakkab porfinnig magniyli kompleks birikmasi hisoblanadi. Xlorofill o’simlik hayotida muhim biologic ahamiyatga ega bo’lib, u o’simliklarda boradigan fotosintez jarayonida ishtirok etadi.